Teorie psychodynamiczne zakładają przemożne znaczenie sfery nieświadomej, a funkcjonowanie człowieka opisują w kategoriach odkrywania nieznanej dla niego prawdy. Teorie te pozwalają zrozumieć sens działań człowieka przez dotarcie do jego motywacji popędowej i nieuświadomionych konfliktów. Warsztat badawczy opiera się na interpretacji snów czy czynności pomyłkowych i swobodnych skojarzeń. Przyjmuje się tutaj energetyczny model człowieka — popędowa energia uwikłana jest w konflikt pozostający poza świadomością, a sposób jego rozwiązania decyduje o zdrowiu psychicznym i możliwościach rozwoju osobowości.

Teorie społeczno-poznawcze, wyrosłe z teorii behawiorystycznych, opisują osobowość w kategoriach procesów poznawczych i emocjonalnych, ukierunkowujących zachowania nabyte w drodze uczenia się. Akcent pada na przekonania i procesy poznawcze wyjaśniające zachowania ludzkie, co stanowi alternatywę dla koncepcji opartych na cechach (opisanych poniżej). Przedmiotem badań są nie tylko mechanizmy nabyte w warunkach społecznego uczenia się, ale także aktywność intencjonalna człowieka.

Teorie humanistyczne lub fenomenologiczno-egzystencjalne opisują zachowania człowieka oraz pozwalają je rozumieć, niekoniecznie zaś przewidywać. Akcentują opis bezpośrednich doświadczeń i subiektywną ich interpretację, w tym posiadany przez daną osobę model świata oraz indywidualne cele i dążenia. Człowiek traktowany jest jako jednostka niepowtarzalna, zdolna do samorozwoju i samorealizacji. Jest to aktywny podmiot, który kreuje rzeczywistość społeczną, indywidualną i duchową. Preferuje się metody jakościowe, polegające na eksploracji, rozumieniu i opisie.

Teorie poznawcze opisują i wyjaśniają ludzką aktywność jako efekt działania systemu poznawczego. Akcent pada tu na procesy poznawcze w regulacji stosunków z otoczeniem, emocje mają charakter wtórny, będąc wynikiem zaangażowania poznawczego i jego efektów. Badania w tym kierunku nawiązują do kwestii myślenia, pamięci i uwagi, dotyczą także mechanizmów na poziomie neurofizjologicznym — stąd silne powiązania z neuronauką. W poznawczej psychologii osobowości preferowane są badania eksperymentalne i wyjaśnianie przyczynowo-skutkowe.

Teorie socjobiologiczne traktują osobowość jako plastyczny i wyspecjalizowany system adaptacyjny, służący realizacji planów o krótkim i długim zasięgu. Jako założenie przyjmuje się istnienie natury człowieka wspólne ze światem przyrody, a jednocześnie złożonej i odznaczającej się plastycznością. Osobowość to unikatowy twór ewolucji, powstały przez wzbogacanie programów biologicznych o zdolność posługiwania się symbolami, samoświadomość oraz związane z nią zdolności przewidywania i tworzenia rzeczy nowych.

Teorie narracyjne rozwijane w ostatnich latach są pewną wersją nurtu humanistyczno-egzystencjalnego. Podkreśla się w nich konstruowanie zdarzeń i rolę narracji i autonarracji w życiu człowieka. Konstruowana historia życia odznacza się określonym klimatem emocjonalnym i zawiera osobistą interpretację zdarzeń, wyznacza dążenia, motywacje i zakres potencjalnych działań. Środkiem poznania osobowości jest badanie treściowych i formalnych właściwości autonarracji.

Teorie cech opisują strukturę osobowości, nawiązując w dużej mierze do biologicznego podłoża cech. Skupiają się na podobieństwach i różnicach między ludźmi, kwestii pochodzenia cech osobowości, związkach cech z zachowaniem oraz ich stałością i zmianą na przestrzeni życia. Akcentuje się także względną stałość struktury osobowości i zakotwiczenie w organizmie człowieka. Jedno z najważniejszych pytań badawczych dotyczy tutaj kwestii, w jakim stopniu cechy są wrodzone, a w jakim nabyte w toku doświadczeń życiowych.