Stanowisko rozwijane przez Kartezjusza nazywamy dualizmem psychofizycznymdualizmdualizmem psychofizycznym. Jego podstawowe założenie polega na uznaniu rozdzielenia ciała i umysłu. Rozważania myśliciela zawierają określoną wizję ludzkiego podmiotu, a także właściwych dla niego moralnych wzorców postępowania, opracowanych przez filozofa.

R1U8KXl3dKLDN1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Najbardziej rozpoznawalnymi dziełami Kartezjusza są Medytacje o pierwszej filozofii oraz Rozprawa o metodzie, w których przedstawił najważniejsze założenia swoich filozoficznych dociekań. Celem rozważań uczonego było określenie możliwości poznawczych, a tym samym wskazanie podstaw wiedzy naukowej, wytwarzanej za pomocą metody inspirowanej matematyką, a ściślej jedną z jej dziedzin – geometrią, uznawaną za model niezawodnego poznania.

Kartezjusz postanowił zrealizować wyznaczone przez siebie przedsięwzięcie poprzez podanie w wątpliwość wszelkich założeń uprzednio uważanych przez niego za oczywiste. Metodę zastosowaną przez filozofa określa się mianem sceptycyzmu metodycznego. Poprzez zawieszenie prawdziwości wszelkich sądów myśliciel pragnął zweryfikować ich prawdziwość. W ramach swojej procedury przyjął hipotezę istnienia „złego demona”, „potężnego zwodziciela”, który wszelkimi możliwymi sposobami będzie wpływał na osąd myśliciela, tym samym uniemożliwiając mu realizację postawionego sobie zadania. W wyniku metodycznego wątpienia Kartezjusz odkrył formułę, którą uznał za całkowicie niepodważalną: „myślę, więc jestem” (łac. cogito ergo sum). Twierdzenie to kryje w sobie następujące rozumowanie i płynące z niego wnioski: wątpienie podmiotu we własne istnienie stanowi akt myślenia, natomiast myśleć może tylko ktoś, kto istnieje! Z tego powodu pełne rozwinięcie formuły Kartezjusza, uwzględniające metodę, która umożliwiła jej opracowanie, brzmi: dubito ergo cogito, cogito ergo sum, co możemy przetłumaczyć jako: „wątpię, więc myślę, myślę, więc jestem”.

R1CyFTSpCsWor

Zdjęcie przedstawia duże i małe koło zębate napędzane przez wał korbowy.

Twierdzenie stworzone przez filozofa mówi o tym, że podmiotpodmiotpodmiot, który podważa własne istnienie, dokonuje tego poprzez akt myślenia, lecz aby tego dokonać, z konieczności musi istnieć! Za sprawą swojej formuły Kartezjusz doszedł do wniosku, iż świadomy swego istnienia byt należy utożsamić z umysłem, określanym przez uczonego mianem rzeczy myślącej (łac. res cogitans), która, jak uważał, [...] wątpi, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce, nie chce, a także wyobraża sobie i czuje (Kartezjusz, Medytacje o pierwszej filozofii, t. 1, tłum. S. Świeżawski, s. 34). Kontynuując swoje rozważania, filozof twierdził, że istnieje również ciało, rzecz rozciągła (łac. res extensia), czyli to, [...] co może być ograniczone jakimś kształtem, określone co do miejsca, wypełniać przestrzeń w taki sposób, że w niej wyłącza każde inne ciało, co może zostać spostrzeżone za pomocą dotyku, wzroku, słuchu, smaku lub zapachu i co może nadto na różne sposoby zostać wprawione w ruch, wprawdzie nie samo przez się, ale przez coś innego, co je dotyka [...] (Kartezjusz, Medytacje o pierwszej filozofii, t. 1, tłum. S. Świeżawski, Warszawa 2010, s. 32).

RvPvDS9TiyEdd

Ilustracja przedstawia schemat ukazujący działanie zmysłu wzroku. Na schemacie znajduje się człowiek z oczami, który porusza ręką. Przed nim znajduje się pionowa strzała. Od oczu, mózgu, rąk i strzały poprowadzone są linie oznaczone literami.

Ludzki/myślący podmiot

Rozważania Kartezjusza przedstawione przez niego w Rozprawie o metodzie oraz Medytacjach o pierwszej filozofii umożliwiają nam przyjrzenie się, w jaki sposób filozof rozumie ludzką podmiotowość. W pierwszym z wymienionych dzieł możemy zapoznać się z dowodem na istnienie Boga, przeprowadzonym przez myśliciela.

Kartezjusz uważał, że idea Boga musiała zostać wpisana w rzecz myślącą – utożsamianą przez tego filozofa z ludzkim podmiotem, człowiekiem – za sprawą jego samego, a więc Istoty doskonałej, która ją stworzyła. W tym kontekście myśliciel uważał zwierzęta za byty jedynie cielesne, pozbawione rozumności automaty, czyli maszyny poruszające się zgodnie z wpisanymi w nie powtarzalnymi schematami. Z rozważań Kartezjusza możemy wywnioskować, że człowiek – jako istota myśląca – znajduje się na skali doskonałości pomiędzy Bogiem i zwierzętami.

Moralne rozważana Kartezjusza

Posługując się sceptycyzmem metodycznym, myśliciel określił reguły moralne, które jemu samemu posłużyły jako wzorzec właściwego postępowania. Kartezjusza przyjmował, iż wskazane przez niego zasady działania mogą przydać się również innym ludziom na drodze poznania. Jak pisze filozof:

Kolejna z zasad moralnego postępowania zaproponowana przez Kartezjusza, która może budzić w nas wątpliwości, odnosi się do konsekwentnego postępowania w działaniu.

Ostatnia z zaproponowanych przez francuskiego filozofa zasad moralnych brzmi:

Ostatnią z reguł proponowanych przez Kartezjusza możemy odczytać jako postulat skłaniający nas do samorozwoju poprzez nieustające zmaganie się z własnymi słabościami oraz weryfikację odczuwanych pragnień.

Słownik