Przeczytaj
Moskwa
Moskwa była jednym z wielu niewielkich księstw ruskich powstałych po rozpadzie Księstwa Kijowskiego. Od połowy XIII w. większość księstw ruskich podporządkowana była Mongołom (Tatarom), jednak w XIII i XIV w. ogromne połacie ziem ruskich opanowali Litwini. Moskwa była krajem wciąż zależnym od Tatarów. Mimo to książęta moskiewscy mieli ambicje jednoczenia ziem ruskich pod swoim berłem, uznając się za spadkobierców książąt kijowskich. Bardzo pomogła im w tym przeprowadzka do Moskwy prawosławnych metropolitów kijowskich na początku XIV w. W 1325 r. księciem moskiewskim został Iwan I Kalita (?-1340), który nawiązał ścisłą współpracę ze Złotą Ordą – na zlecenie Tatarów ściągał daniny (stąd jego przydomek – Kalita, czyli sakiewka). Wkrótce za zgodą Tatarów rozciągnął swoją zwierzchność na inne księstwa. W XIV w. opanował księstwo włodzimierskie i za zgodą Tatarów zaczął się tytułować wielkim księciem. W XV w. Moskwa podbiła Nowogród Wielki, potężną republikę kupiecką. Władcy Moskwy starali się również zrzucić jarzmo tatarskie. W 1380 r. książę Dymitr Doński pobił ich w bitwie na Kulikowym Polu. Dopiero jednak równo sto lat później wielki książę Iwan III Srogi zaprzestał płacenia chanowi daniny. W 1472 r. ożenił się z Zofią Paleolog, bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego Konstantyna XI Paleologa. Związek z dynastią cesarską stał się podstawą koncepcji Trzeciego Rzymu, którym – po upadku Konstantynopola – miała stać się Moskwa. Głównym rywalem Moskwy w polityce „zbierania ziem ruskich” stało się wówczas Wielkie Księstwo Litewskie.
Społeczeństwo Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
W XVI w. państwo moskiewskie było krajem rolniczym, w którym aż 98 proc. ludności mieszkało na wsi. Jeszcze w XV w. znaczna część ludności chłopskiej uprawiała tzw. czarne włości – grunty obciążone wyłącznie daninami na rzecz państwa. W następnym wieku ta kategoria chłopów znacznie zmalała na skutek nadawania przez książąt czarnych włości panom feudalnym. W ten sposób chłopi do tej pory zależni od państwa popadali w zależność od pana feudalnego.
W pierwszej połowie XVI w. w państwie moskiewskim występowały dwie kategorie wielkiej własności feudalnej: wotczyna i pomiestie. Wotczyna była własnością dziedziczną, czyli ojcowizną, mimo pełnej własności jej posiadacze byli zobowiązani do służby wojskowej. Większość gruntów tej kategorii należała do kniaziówkniaziów, bojarówbojarów i Cerkwi prawosławnej. Natomiast pomiestie było nadawane w użytkowanie dworianomdworianom w zamian za obowiązek służby wojskowej i na czas jej pełnienia. Pomieszczyk, czyli obdarowany, w przeciwieństwie do posiadacza wotczyny nie miał prawa swobodnego dysponowania tą ziemią.
XVI‑wieczne społeczeństwo dzieliło się na dwie podstawowe kategorie: pierwszą stanowili tzw. służebni, a drugą – tzw. tjagłyje ludi. Do służebnych zaliczali się kniaziowie, bojarzy, dworianie i dzieci bojarskie. Natomiast tjagłyje ludi to przede wszystkim zróżnicowana pod względem prawnym ludność chłopska. Jej położenie nieustannie się pogarszało, głównie na skutek zmniejszania się czarnych włości oraz ustawicznego zwiększania powinności feudalnych chłopów gospodarujących na gruntach będących w posiadaniu bojarów, dworian i Cerkwi.
W XVI w. nieco przyśpieszył rozwój miast i mieszczaństwa. Liczba miast wzrosła z 96 na początku XVI w. do 230 u jego schyłku. Największym miastem była Moskwa – w połowie XVI w. mogła liczyć ponad 100 tys. mieszkańców.
Rozwój terytorialny Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
Realizowany z wielkim rozmachem przez Moskwę pod rządami Iwana III program „zbierania ziem ruskich” kontynuowany był przez jego następców. Za panowania syna Iwana III i Zofii Paleolog, Wasyla III (1505–1533) obiektem ataków moskiewskich ponownie stały się ziemie litewsko‑ruskie. W 1510 r. wojska moskiewskie zdobyły Psków, a w 1514 r. Smoleńsk. Jeszcze w tym samym roku zostały pobite przez litewskiego kniazia Konstantego Ostrogskiego pod Orszą, ale Smoleńsk zdołały utrzymać.
Nacisk Moskwy zelżał dopiero po śmierci Wasyla III. Oficjalnie władzę po nim przejął jego syn Iwan IV (1533–1584), który w przyszłości zasłuży sobie na przydomek Groźny, ale w momencie objęcia tronu miał dopiero trzy lata i w jego imieniu rządy sprawowali regenci. Osobiście doszedł do władzy w 1547 r. W latach 1550–1556 podporządkował sobie chanaty kazański i astrachański. Dzięki tym zdobyczom Moskwa przejęła kontrolę nad szlakami handlowymi do Azji Środkowej. W czasie rządów Iwana IV państwo moskiewskie rozpoczęło też podbój Syberii zapoczątkowany w 1581 r. przez wyprawę atamana kozackiego Jermaka Timofiejewicza.
Drugim ważnym kierunkiem ekspansji moskiewskiej były Inflanty, będące do połowy XVI w. w posiadaniu niemieckiego zakonu kawalerów mieczowych. Potężna armia Iwana IV wtargnęła w ich granice w 1558 r., rozpoczynając wieloletnią wojnę inflancką, do której z czasem włączyły się Rzeczpospolita, Szwecja i Dania. W jej wyniku w 1561 r. doszło do sekularyzacjisekularyzacji zakonu i podziału jego terytorium. Ogromnym sukcesem Moskwy było zdobycie Dorpatu i Narwy. Państwo moskiewskie uzyskało w ten sposób możliwość nawiązania bezpośrednich kontaktów morskich z Europą Zachodnią, skąd między innymi sprowadzano broń palną. Kilka lat później w ręce moskiewskie wpadł również Połock. Wojska moskiewskie ponownie zalały Inflanty na początku lat 70. XVI w. – w okresie osłabienia obronności Polski po śmierci Zygmunta II Augusta. Ekspansję Moskwy w kierunku Inflant zahamowały działania króla Polski Stefana Batorego, który zorganizował trzy wielkie wyprawy. Podczas pierwszej w 1579 r. zdobył Połock, rok później w ręce polskie wpadły Wielkie Łuki, a w wyniku trzeciej wyprawy, rozpoczętej w 1581 r., został podpisany rozejm w Jamie Zapolskim. Na jego mocy Wielkie Księstwo Moskiewskie straciło prawie wszystkie wcześniejsze zdobycze, pozostała mu tylko mała strefa w rejonie Newy.
Budowa samodzierżawia
Iwan IV obejmując w 1547 r. osobiste rządy, przyjął tytuł cara. Wkrótce przystąpił do wprowadzania reform, których celem było wzmocnienie samodzierżawiasamodzierżawia. Pomocą służyli mu doradcy tworzący Radę Wybraną. Car wzmacniał swoją władzę, zwalczając w oparciu o dworian opozycję książąt i bojarów, przejawiających dążenie do decentralizacji państwa. Najważniejsze reformy dotyczyły sądownictwa i administracji. Wydany został Sudiebnik Iwana IV. Był to kodeks praw opisujący m.in. procedury sądowe i organizację sądów. Reforma sądowa ograniczyła nadużycia namiestników, rozciągając nad nimi kontrolę społeczną. W drugiej fazie reform namiestnicy byli stopniowo zastępowani przez starostów powiatowych.
Z bożej łaski car i wielki kniaź. Poszukaj informacji na temat symboliki jednorożca. Wyjaśnij sens umieszczenia go na pieczęci.
Administrację centralną stanowiły urzędy kolegialne nazywane prikazamiprikazami. Odpowiadały one dzisiejszym ministerstwom. Przedstawicielstwem stanowym były sobory ziemskiesobory ziemskie, składające się głównie z dworian, urzędników wojskowych i kupiectwa. Bez większych zmian funkcjonowała reprezentująca interesy arystokracji duma bojarskaduma bojarska.
O późniejszych sukcesach militarnych zdecydowała reforma armii. Od połowy XVI w. tworzono oddziały regularnego wojska zawodowego. Jego rdzeniem były oddziały strzeleckie oraz unowocześniony park artyleryjski. Elitarnym wojskiem stała się złożona z dzieci bojarskichdzieci bojarskich gwardia carska. Na znaczeniu zaczęła tracić tradycyjna kawaleria, opierająca się na obowiązkowej służbie wojskowej bojarów i dworian. Rozrastający się aparat państwowy i nieustanne wojny wymagały coraz większych nakładów finansowych. Dla ich pokrycia zostały wprowadzone zmiany w systemie podatkowym. Wprowadzono tzw. „sochę” jako podstawową jednostkę gruntową, od której naliczano podatek.
Rządy opryczniny
Ostateczną likwidację wpływów bojarskich Iwan IV przeprowadził w drugiej połowie lat 60. Impulsem do wymierzonych w arystokrację represji były niepowodzenia w wojnie inflanckiej i dążenie do znalezienia kozła ofiarnego, którego można by obciążyć winą za porażki. Car oskarżył bojarów o zdradę i ostentacyjnie opuścił Moskwę, pozornie zrzekając się tronu carskiego. Celem takiego postępowania było uzyskanie akceptacji i poparcia niższych grup społecznych (zwłaszcza dworian) dla krwawych porachunków z bojarami. Wkrótce delegacja z Moskwy poprosiła go o powrót na tron, godząc się na zapowiadane przez niego „konieczne” zmiany.
Najważniejszym instrumentem w rękach cara stała się opryczninaoprycznina. Była to instytucja składająca się z kilku tysięcy ludzi, stanowiąca oddzielny dwór i wojsko. Oprycznicy składali przysięgę bezwzględnej wierności carowi i byli w jego ręku narzędziem krwawego terroru. Ofiarami ślepego okrucieństwa padali nie tylko bojarzy, ale także ich rodziny i domownicy. Pretekstem do masowych eksterminacji mógł być choćby cień podejrzeń o nielojalność wobec cara. Podejrzenie o kontakty z Litwą stało się powodem wymordowania mieszkańców Nowogrodu Wielkiego. W celu pokrycia kosztów utrzymania tego aparatu przemocy wydzielono bardzo rozległe dobra, również nazywane opryczniną. Po wysiedleniu z nich bojarów rozdawano je oprycznikom.
Działalność opryczniny spowodowała ruinę kraju i zagładę wielu tysięcy ludzi. Podcięła potencjał obronny państwa moskiewskiego do tego stopnia, że czambuły tatarskie grasowały po całym kraju zupełnie bezkarnie – w 1571 r. wojska chana krymskiego zdobyły i spaliły Moskwę. Rządy opryczniny zgodnie z zamiarem Iwana IV znacznie osłabiły bojarów, będących główną przeszkodą w budowie samodzierżawia. Jednocześnie jednak wyludniły i zrujnowały kraj, zwiększyły ucisk pańszczyźniany i pogłębiły poddaństwo chłopów.
Słownik
na Rusi wielcy właściciele ziemscy; w państwie moskiewskim bojarzy, zasiadając w Dumie Bojarskiej, uczestniczyli w zarządzaniu państwem
rada działająca od XV w. do 1711 r. w przy carze, złożona z wielkich feudałów, a później również z udziałem szlachty i urzędników
średnia szlachta w Wielkim Księstwie Moskiewskim; od XIV w. zaczęto im nadawać na własność ziemię w zamian za obowiązek służby wojskowej
najniższa warstwa feudałów w Wielkim Księstwie Moskiewskim, związana z bojarami, od których otrzymywali nadania ziemskie
tytuł określający wodza, później głowę państwa, a w końcu dziedziczny honorowy tytuł szlachecki
system rządów wprowadzony w państwie moskiewskim przez Iwana IV Groźnego w celu złamania opozycji bojarskiej i umocnienia władzy absolutnej cara; także obszar państwa zarządzany bezpośrednio przez dwór monarszy
w państwie moskiewskim urzędy centralne (ministerstwa), kierujące poszczególnymi dziedzinami życia publicznego
termin określający absolutne rządy carów moskiewskich (później rosyjskich)
zgromadzenie przedstawicieli stanów w Wielkim Księstwie Moskiewskim (później Rosji), głównie bojarów, duchowieństwa i niekiedy wolnych chłopów
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie; może dotyczyć majątku i prerogatyw instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
Słowa kluczowe
bojarzy, Cerkiew, Iwan III Srogi, Iwan IV Groźny, opricznina, samodzierżawie, Wasyl III, Wielkie Księstwo Moskiewskie, wojny o Inflanty, Rosja, Europa w XVI–XVII w.
Bibliografia
Bazylow L., Historia Rosji, tom 1., Warszawa 1985.
Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.
Brechunenko Wiktor, Ukraina i Moskwa od połowy XV w do połowy XVII w., „Mówią Wieki” 12/1995.
Mosiejew Maksym, Między haraczem a podarkiem. Rola upominków w stosunkach rosyjsko‑nogajskich w XVI wieku, „Mówią Wieki” 8/2010.
Wierzchowski Mirosław, Moskwa trzeci Rzym, „Mówią Wieki” 5/1962.