Przeczytaj
Wojny religijne w Rzeszy
W średniowieczu, porządek społeczny opierał się na uznaniu przez poddanych autorytetu panujących i Kościoła. Z chwilą jego zanegowania widmo anarchii stało się realne. W 1522 r. drobne rycerstwo z Nadrenii, powołując się na nauki Lutra, zaatakowało posiadłości arcybiskupa Trewiru. Bunt stłumiono, ale w 1524 r. wybuchła wielka wojna chłopska, skierowana przeciw podwyższaniu powinności feudalnych. Ogarnęła ona całe południowo‑zachodnie Niemcy, a na czele ruchu stanął radykalny kaznodzieja Tomasz Münzer, propagator anabaptyzmu, głoszący nadejście nowej sprawiedliwości i pochwalający krwawą rozprawę ze szlachtą i z duchowieństwem. Powstanie stłumili wspólnym wysiłkiem katolicy i luteranie w 1525 roku. Sam Luter w ostrych słowach potępił powstańców, a kilka lat później, pod wpływem krwawych wydarzeń z czasów wojny chłopskiej, sformułował koncepcję Kościoła podporządkowanego władzy świeckiej. Ta podległość miała chronić społeczeństwo przed całkowitą anarchią, dla władców zaś stała się okazją do przeprowadzenia sekularyzacjisekularyzacji (od łac. saecularis – świecki, doczesny), czyli przejęcia na własność dóbr ziemskich należących do Kościoła.
Anabaptyści, czyli nowochrzczeńcy, uznawali za nieważny chrzest niemowląt, wychodząc z założenia, że wiarę chrześcijańską można przyjąć świadomie dopiero w wieku dorosłym. Ich gminy działały od ok. 1523 r. w Szwajcarii i południowych Niemczech, skąd rozprzestrzeniły się potem także na Niderlandy i Morawy. Zwalczani przez cesarzy i książąt niemieckich, a także zarówno przez Kościół katolicki, jak i luteran, po zakończeniu wojny chłopskiej praktycznie przestali istnieć w RzeszyRzeszy. Jednak ich idee teologiczne przetrwały, gdyż już od lat 30. XVI wieku w Niderlandach rozwijali je menonicimenonici, od nich zaś na początku XVII w. przejęła je część angielskich kalwinów, którzy następnie przybrali miano baptystów.
Utrzymanie w mocy edyktu wormackiegoedyktu wormackiego i potępienie zwolenników Lutra podczas sesji sejmu Rzeszy w Spirze w 1529 r. wywołało sprzeciw zwolenników reformy. Od ogłoszonej przez nich wówczas tzw. wielkiej protestacji pochodzi określenie protestanciprotestanci. Nie powiodła się próba wypracowania kompromisu podczas sejmu w Augsburgu w 1530 r., na który luteranie przygotowali zarys swej doktryny, znany odtąd jako augsburskie wyznanie wiary. W tej sytuacji w 1531 r. książęta i miasta sprzyjające Lutrowi powołali do życia Związek Szmalkaldzki – zbrojny sojusz wymierzony przeciwko cesarzowi. Jednak wojna, która rozgorzała w latach 1546–1547, zakończyła się ich klęską. Zwycięski cesarz Karol V usiłował oddalić groźbę rozłamu w zachodnim chrześcijaństwie, ale narzucony przezeń siłą kompromis nie odpowiadał ani luteranom, ani Francji. Ta ostatnia udzieliła więc protestantom wsparcia i najpierw w 1552 r. zmuszono cesarza do zawarcia rozejmu, a potem do wyrażenia zgody na trwałe uregulowanie stosunków międzywyznaniowych w Rzeszy w pokoju augsburskim w 1555 roku. Wprowadzał on zasadę „czyja władza, tego religia” (łac. cuius regio, eius religio): wyznanie panującego miało odtąd decydować o wyznaniu jego poddanych. Ci zaś, którzy nie chcieli porzucić swej wiary, musieli przenieść się do innego kraju. Błędem byłoby interpretowanie przyjętego rozwiązania wyłącznie jako przejawu nietolerancji. Zasadę cuius regio, eius religio, sankcjonującą podział religijny Rzeszy według stanu z 1552 r., uważano bowiem za najlepszy sposób uniknięcia konfliktów między państwami niemieckimi oraz anarchii wewnątrz każdego z nich.
Jan Kalwin i jego poglądy
Pismo św. poucza nas równie dobrze o tym, jakie jest prawo użytkowania dóbr ziemskich, której to rzeczy nie należy zaniedbywać, gdy chodzi o dobre przeżycie naszego żywota. Ponieważ, jeśli mamy żyć, winniśmy także korzystać ze środków do życia niezbędnych. […] Należy więc zachować pewien umiar w tym, co użytkujemy w czystym i zdrowym sumieniu, tak dla naszych potrzeb, jak i naszych rozkoszy.
Luter znalazł nie tylko wyznawców, ale i naśladowców. Już w 1522 r. swoją doktrynę ogłosił kaznodzieja z Zurychu Ulryk Zwingli. Nakazał on usunąć z kościołów obrazy i ołtarze, uznając za jedyną formę kultu czytanie Pisma Świętego, kazania oraz udzielanie komunii, traktowanej jednak tylko jako symbol, nie zaś jako miejsce realnej obecności Chrystusa. Różnice doktrynalne uniemożliwiły Zwingliemu porozumienie się z Lutrem, ale jego nauka znalazła wyznawców w Nadrenii i części Szwajcarii. Poglądy nadreńskich zwolenników Zwingliego wywarły wpływ na francuskiego reformatora Jana Kalwina. Opuściwszy Francję, wyłożył on w 1536 r. zasady swej doktryny w traktacie Wychowanie chrześcijańskie. Podobnie jak inni reformatorzy Kalwin uważał, że podstawą wiary jest Pismo Święte. Od zwolenników Zwingliego przejął natomiast teorię predestynacjipredestynacji (łac. praedestinatio – przeznaczenie), zgodnie z którą wiara jest darem Bożym, dostępnym nie dla wszystkich, gdyż niektórzy ludzie już przed urodzeniem przeznaczeni są przez Boga na potępienie, podczas gdy inni otrzymują łaskę i zostaną zbawieni. W 1541 r. Kalwin osiadł w Genewie, gdzie stworzył wzorcową gminę religijną. Zgodnie z doktryną zadaniem duchownych, zwanych ministrami, było głoszenie Słowa Bożego, udzielanie komunii i chrztu oraz nadzorowanie moralności wiernych. Nadzór nad ministrami sprawował konsystorzkonsystorz złożony z osób duchownych i świeckich. Duchowni mieli m.in. „uprzejmie upominać tych, których uznali za błądzących i prowadzących życie nieuporządkowane”. W niektórych przypadkach owo uprzejme upominanie oznaczało śmierć, jak stało się to z hiszpańskim reformatorem Michałem Servetem, którego w 1553 r. w Genewie spalono na stosie. Bardzo ważną rolę w doktrynie Kalwina odgrywała moralność. Wymagał on od wiernych wstrzemięźliwości, sprawiedliwości, pobożności i pracowitości. Owoce pracy w postaci bogactwa nie były potępiane, lecz traktowane jako dar Boży. Z drugiej strony surowo traktowano włóczęgów i żebraków, zmuszając ich do pracy.
Max Weber, niemiecki socjolog z przełomu XIX i XX w., w pracy Etyka protestancka a duch kapitalizmu (1904–1905) sformułował tezę, że istnieje związek między moralnością kalwińską a rozwojem kapitalizmu. Głoszona przez Kalwina pochwała pracowitości oraz jego przychylny stosunek do bogactwa miały sprzyjać rozwojowi gospodarczemu. Ilustracją tezy Webera było bogactwo XVII‑wiecznych Niderlandów i bujny rozwój gospodarczy Anglii w stuleciu następnym. Badacz zwracał też uwagę, że wielu rzemieślników opowiedziało się za reformą, a ich migracje wskutek prześladowań religijnych powodowały przesuwanie się centrów produkcji rzemieślniczej i finansów. Teza Webera do dziś ma zwolenników, choć współcześni historycy, tłumacząc sukcesy gospodarcze, wolą wskazywać, że czynnikiem sprawczym były kultura i instytucje, a nie jedynie wyznanie wiary czy moralność.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dhp3PQZ4t
Nagranie filmowe dotyczące wojen religijnych w Rzeszy oraz kalwinizmu.
Słownik
wydany w 1521 r. przez cesarza Karola V, w którym władca uznawał Marcina Lutra za heretyka; na mocy edyktu Luter i jego zwolennicy zostali skazani na banicję, a dzieła Lutra – na spalenie
(śr.łac. consistorium - trybunał kościelny) w Kościołach protestanckich najwyższa władza administracyjno‑sądowa
grupa wyznawców protestantyzmu; powstała jako odłam ugrupowania anabaptystów w Holandii w XVI wieku; nazwa pochodzi od nazwiska twórcy wyznania - Menno Simonisa
(łac. praedestinatio - przeznaczenie) doktryna teologiczna wyrażająca pogląd, że Bóg zaplanował wszystkie wydarzenia, włącznie z ostatecznym zbawieniem lub potępieniem duszy
(franc. protestantisme) ruch religijny w Europie w XVI w. o podłożu społeczno‑politycznym, dążący do przeprowadzenia reform w zakresie doktryny, kultu i organizacji oraz obyczajów, a także powrotu do pierwotnej prostoty wiary chrześcijańskiej
(łac. reformatio) ruch religijny w Europie w XVI w. o podłożu społeczno‑politycznym zapoczątkowany w Niemczech przez Marcina Lutra, dążący do przeprowadzenia reform w zakresie doktryny, kultu i organizacji oraz obyczajów
(z niem. Reich) historyczne określenie państwa niemieckiego; w latach 962‑1806 istniało Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego zwane też I Rzeszą; w latach 1871‑1918 była to II Rzesza; w latach 1918‑1933 Rzesza Niemiecka zwana również Republiką Weimarską; a w latach 1933‑1945 III Rzesza
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie, które może dotyczyć majątku i uprawnień instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
Słowa kluczowe
wojna chłopska, augsburskie wyznanie wiary, reformacja, protestantyzm, Jan Kalwin, Marcin Luter, kalwinizm, luteranizm
Bibliografia:
Grzybowski S., Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. X, Warszawa 2010.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.
Historia idei politycznych. Wybór tekstów, red. St. Filipowicz, A. Mielczarek, K. Pieliński, M. Tański, Warszawa 2012.