Pan Tadeusz jest zamknięty w swego rodzaju kompozycyjnej ramie. W Epilogu czytamy:

Pierwszą księgę otwierają z kolei słowa:

R1YCXF6hhBNhF1

Obraz przedstawia młodą dziewczynę z warkoczami i wiankiem na głowie. Dziewczyna jest w skromnym stroju (kaftanie, kamizelce i spódnicy),. Obok niej stoi młody mężczyzna w stroju ułana i wysokiej czapce na głowie, z szablą przypiętą do lewego boku. Mężczyzna ma prawą rękę na temblaku. Lewą ręką trzyma lewą dłoń dziewczyny. Wokół młodych ogród pełen kwitnących kwiatów. W tle krzewy i wysokie drzewa. Pod ilustracją fragment Pana Tadeusza Adama Mickiewicza: Wśród pączków barwistego maku Stał ułan, jak słonecznik, w błyszczącym kołpaku Strojnym blachą złocistą i piórem koguta; Przy nim dziewczę w zielonej sukience jak ruta. Księga XI.

Poeta wyraźnie podkreśla, że przedstawia Litwę i jej przyrodę z perspektywy emigranta tęskniącego za domem. Motyw małej ojczyzny porównanej do kwietnej łąki przywodzi skojarzenia z rajem i krainą szczęśliwości. Epitety „święty” i „czysty” świadczą o sakralizacjisakralizacjasakralizacji przestrzeni. Litwę ukazuje Mickiewicz jako arkadięarkadiaarkadię, a jej idylliczny charakter najpełniej oddaje obraz natury: pięknej, bogatej i niezwykle hojnej dla człowieka.

Przyroda jest w poemacie wszechobecna – widzimy ją w wielu odsłonach i ujęciach. Krajobrazy łąk, pól i lasów zostały uchwycone o różnych porach: o poranku, w ciągu dnia i gdy zapada zmrok. Świat przyrody zachwyca tu swoją zmiennością, obfitością i intensywnością przedstawienia. Poeta opisuje krajobraz z oddalenia, ale też w perspektywie szczegółu. Stara się uchwycić wszystko: od największych do najmniejszych elementów. Przedstawia puszcze, stawy, pagórki, drzewa, a także grzyby, muchy, mrówki i wiatr. Każdy składnik przyrody ma swoje ważne miejsce i nawet najdrobniejszy detal jest godzien opisu.

R15mNKt2hquij

Obraz przedstawia niewielką leśną polanę. Znajduje się na niej leżąca na kocu kobieta w długiej sukni, siedzący na głazie mężczyzna w spodniach, płaszczu i kapeluszu na głowie oraz zbierający grzyby pod jednym z drzew mężczyzna w kontuszu. Na drugim planie kilka rozproszonych ludzkich postaci i liczne drzewa.

Mickiewicz sięga przede wszystkim po te elementy natury, które kojarzą się z rodzimym krajobrazem. Niczym skrupulatny botanik kataloguje nadniemeńskie gatunki i odmiany, wymienia nazwy roślin i drobiazgowo opisuje ich wygląd. Pisze o złotej pszenicy, srebrnym życie, białej gryce czy cichych gruszach. Można powiedzieć, że „polonizuje” pejzaż. Czytelnika uderza przy tym realizm szczegółu. Poeta maluje słowem, starając się uchwycić nawet najsubtelniejsze różnice w półkolorach roślin, zjawisk świetlnych czy chmur. 

Obok drobiazgowych, realistycznych opisów widzimy zabiegi odrealniające przyrodę. Mickiewicz mityzuje litewski pejzaż i wprowadza do niego swoistą baśniowość: łączy choćby w całość różne pory roku, wybierając z każdej to, co najpiękniejsze. W Soplicowie w jednym czasie kwitną wiosenne fiołki i jesienne astry, na grządkach zaś widzimy czerwcowy bób, a tuż obok gotowe do zbioru jesienią wielkie głowy kapusty. 

RFfyucqRUFIm71

Pocztówka przedstawia scenę rodzajową. Na polu znajduje się piękna, jasnowłosa dziewczyna. Wokół niej zgromadzona jest grupka czworga dzieci. Dzieci bawią się ze sobą. Dziewczyna trzyma w prawej dłoni pęk łąkowych kwiatów. W pobliżu grupki widać barwne ptaki. Na drugim planie, zza pola kukurydzy wyłania się postać młodego mężczyzny. Sprawia on wrażenie, jakby kogoś szukał. Pod ilustracją znajduje się podpis: Adam Mickiewicz Pan Tadeusz "Dziewczyna powiewała podniesioną w ręku / Szarą kitką, podobną do piór strusich pęku; / Nią zdała się oganiać główki niemowlęce / Od złotego motylów deszczu." Księga III.

Natura ma swoje tajemnice, a jednocześnie w niewyjaśnialny sposób współgra z działaniami bohaterów. W świecie poematu ludzi i przyrodę łączy metafizyczna więź. Krajobrazy dostrajają się do nastrojów i uczuć postaci, a nierzadko je zapowiadają. W noc zajazdu szlachty zaściankowej pojawia się nad dworem Sopliców kometa, która wróży zbliżające się nieszczęście; po napadzie Moskali słońce wschodzi symboliczną czerwienią. Natura i los ludzki tworzą tu jedność.

Z jednej strony w Panu Tadeuszu zachwyca więc realizm przedstawienia, z drugiej zaś cudowna baśniowość. To przenikanie różnych planów i swego rodzaju kumulowanie elementów opisu wynika z faktu, że poeta przedstawia pejzaż komponowany ze wspomnienia i marzenia o arkadii, w której może się schronić zmęczony życiem emigrant.

Słownik