Przeczytaj
Rozkwit filozofii
Filozofia najwcześniej pojawiła się w Azji Mniejszej. Jońska filozofia przyrody, bo tak ją nazywamy, starała się odpowiedzieć na pytanie, z czego powstał świat. Żyjący na przełomie VII i VI w. p.n.e. Tales z Miletu uważał, że początek światu dała woda. Z kolei żyjący sto lat później Heraklit z Efezu za pierwotną substancję uważał ogień. Sądził też, że świat ulega ciągłej przemianie. Teorię bliską poglądom dzisiejszej fizyki głosił Demokryt z Abdery. Uważał on, że świat powstał z materii, czyli z niezmiennych cząstek (atomów) pozostających w ciągłym ruchu. Demokryt, twórca materializmu filozoficznego, zajmował się także zagadnieniami etycznymi i polityką (był zwolennikiem demokracji). O ile ludzkie działania i szaleństwa miały być powodem zmartwień Heraklita, o tyle dla Demokryta były raczej przyczynkiem do śmiechu, stąd w tradycji przedstawiano go jako śmiejącego się filozofa. Wszystkich filozofów przyrody chciał pogodzić Empedokles, który uważał, że świat powstał z wszystkich czterech żywiołów: powietrza, ziemi, wody i ognia (poemat O przyrodzie).
Filozofia pozostająca pod wpływem myśli Talesa koncentrowała się na problemach natury i nie podejmowała refleksji nad człowiekiem w jego aspekcie duchowym czy też nad zagadnieniami etyki. Te kwestie stały się natomiast przedmiotem zainteresowań filozofów okresu klasycznego, którzy zajęli się racjonalnym rozważaniem fundamentalnych pojęć, takich jak istota bytu czy dobro.
Sokrates, Platon i Arystoteles
Szczególnie ważną rolę odegrał wówczas nurt zainicjowany u schyłku V w. p.n.e. przez Ateńczyka Sokratesa. Według niego najważniejszym dobrem jest cnota, czyli dążenie do doskonałości. Myśliciel ten wierzył w istnienie absolutnej prawdy i dobra, które są poznawalne dla człowieka, a najpewniejszą drogą do ich poznania jest żywy dialog. Mówiąc: wiem, że nic nie wiem
, z pokorą przyznawał, że jego wiedza jest znikoma, ale zarazem gwałtowną polemiką reagował na wystąpienia „wszystkowiedzących” sofistówsofistów. Ponieważ Sokrates ośmieszał wielu polityków ateńskich, oskarżono go o bezbożność i deprawację młodzieży i skazano na śmierć.
Poglądy Sokratesa znamy głównie z dzieł jego ucznia – Platona. Opracował on własny system filozoficzny i stworzył szkołę zwaną AkademiąAkademią. Według niego otaczający nas świat jest tylko niedoskonałym odbiciem niewidzialnego świata idei. Teorię tę nazwano idealizmemidealizmem filozoficznym. Platon zajmował się także polityką, głosząc pogląd, że w państwie idealnym władzę powinni sprawować najlepsi obywatele, czyli filozofowie, wspomagani przez wojowników, a jednych i drugich mieli utrzymywać chłopi i rzemieślnicy (traktat O państwie). Więcej o Platonie dowiesz się z poniższego filmu.
Cnota, szczęście czy przyjemność?
Jeszcze w V w. p.n.e. specyficzny nurt w myśli greckiej stworzyli sofiści, których można by nazwać typowym wytworem greckiej polis okresu klasycznego. Nie interesował ich początek świata; głosili sensualizm, czyli poznawanie za pomocą zmysłów. Sofiści nauczali retoryki i ogólnej ogłady – niezwykle potrzebnych w greckim życiu politycznym. Byli przekonani, że o sukcesie na zgromadzeniu decyduje umiejętność zręcznego wyłożenia sprawy, w związku z czym odrzucali pojęcie prawdy absolutnej. Prawda według nich jest wynikiem umowy między ludźmi. Sofiści nie wierzyli również w możliwość poznania spraw i działań bogów. Najwybitniejsi z nich, jak Protagoras z Abdery (autor maksymy: człowiek jest miarą wszystkich rzeczy
) czy Gorgiasz z Leontinoi, występują w dialogach Platona jako przeciwnicy Sokratesa w filozoficznych dysputach.
W okresie hellenistycznym do poglądów sofistów nawiązywali sceptycysceptycy, negujący możliwość jakiegokolwiek poznania i doradzający powstrzymywanie się od wszelkich sądów, co miało zapewnić obojętność (gr. apatheia) wobec spraw światowych. W tej samej epoce rozwinęły się również trzy inne ważne kierunki filozoficzne: cynizm, stoicyzmstoicyzm i epikureizmepikureizm. CynicyCynicy za podstawowy ideał uważali cnotęcnotę, rozumianą jako doskonałość moralną, możliwą do osiągnięcia tylko pod warunkiem wyrzeczenia się majątku, odwrócenia się od społeczeństwa oraz odrzucenia ogólnie przyjętych zwyczajów i wartości. Twórca tej szkoły, Diogenes z Synopy (IV w. p.n.e.), postać niezwykle malownicza, co utrwaliły liczne anegdoty, potwierdzał swoją naukę czynem: żył w skrajnym ubóstwie, mieszkał w beczce, a ludzi traktował obcesowo.
Cynizm
Termin „cynizm” potocznie rozumiemy jako określenie postawy drwiącej, a nawet pogardliwej wobec ogólnie szanowanych wartości, takich jak miłość lub uczciwość. Postulatem starożytnych filozofów cynickich nie było jednak dumne wywyższanie się ponad „naiwność” zwykłych ludzi. Przeciwnie: to właśnie cynicy uchodzili w oczach swych współczesnych za godnych pogardy dziwaków. Grecka nazwa kynismos pochodzi od słowa kyon – pies. Tak bowiem, oczywiście obraźliwie, nazywano Diogenesa i jego naśladowców. Cynicy przekuli obelgę w komplement, twierdząc, że życie psa, niechełpiącego się sławą ani majątkiem, lecz żyjącego zgodnie z naturą, w lichej budzie i żywiącego się resztkami, jest ich ideałem. Takim „psim” życiem Grecy pogardzali. Myśliciele cyniccy odpowiadali im zaś lekceważeniem, jak Diogenes, który spacerując w biały dzień z zapaloną latarnią, tłumaczył zdziwionym przechodniom, że szuka prawdziwego człowieka. Cynicy nie dbali też o światowe splendory i uznanie. Według innej anegdoty Aleksander Wielki, sam uczeń Arystotelesa, przyszedł w odwiedziny do Diogenesa i stanąwszy przed jego beczką, powiedział: Proś mnie, o co chcesz!.
Filozof miał mu na to odpowiedzieć: Nie zasłaniaj mi słońca.
Z nieco podobnych jak cynicy założeń wychodzili stoicy, którzy wzięli swą nazwę od portyku (gr. stoa) na ateńskiej agorze, czyli rynku, gdzie na przełomie IV i III w. p.n.e. nauczał założyciel tej szkoły – Zenon z Kition na Cyprze. Także oni traktowali cnotę jako najwyższe dobro. Ich zdaniem jednak, aby żyć cnotliwie, nie trzeba rezygnować z pozycji zajmowanej w społeczeństwie, pod warunkiem że jest ona okazją do służby na rzecz innych. Im wyższa pozycja społeczna, tym większe, według stoików, obowiązki wobec ludzi stojących niżej w hierarchii. Człowieka cnotliwego cechować winny samowystarczalność i spokój (gr. ataraksia), gdyż do szczęścia i doskonałości poza cnotą nic mu nie potrzeba, a na pokusy bogactwa, siły, urody i namiętności jest on nieczuły.
W tym samym czasie co Zenon z Kition działał w Atenach Epikur. Jego zwolennicy, zwani epikurejczykami, za najważniejszy cel życia człowieka uważali szczęście, rozumieli je jednak przede wszystkim jako brak cierpienia. Niemniej ich myśl wyjątkowo łatwo poddawała się wulgaryzacji i w języku potocznym epikureizm szybko zaczął znaczyć tyle samo, co hedonizmhedonizm (gr. hedone – przyjemność, rozkosz), czyli dążenie do przyjemności. To ostatnie hasło stało się zresztą rychło postulatem jeszcze jednej szkoły filozoficznej – cyrenaikówcyrenaików. Nauka Epikura swój najtrwalszy ślad pozostawiła w wierszach rzymskiego poety Horacego, zwłaszcza zaś w jego słynnej łacińskiej maksymie: carpe diem, co znaczy dosłownie „chwytaj dzień”, czyli nie marnuj ani chwili swego życia.
Teoria i praktyka
Wielką rolę w Grecji odgrywały szkoły retoryki uczące sztuki wymowy. Umiejętność ta była niezbędna zwłaszcza w krajach demokratycznych. Pierwszą szkołę retoryki w Atenach założył Isokrates, uczono w niej także prawa i psychologii. Jego uczniem był świetny mówca, przeciwnik Macedonii, Demostenes. Nie można nie wspomnieć o rozwoju starożytnej matematyki. Współczesny Heraklitowi Pitagoras zajmował się głównie matematyką (twierdzenie Pitagorasa o wzajemnym stosunku boków trójkąta prostokątnego). Grecki filozof przyrody i matematyk Archimedes (autor prawa określającego siłę wypieranego płynu przez ciało w nim zanurzone) w czasie wojen punickich wspierał broniące się Syrakuzy, konstruując machiny ciskające pociski, jemu też przypisywano wynalezienie tzw. śruby Archimedesa, pozwalającej podnosić wodę na wyższy poziom.
Oprócz filozofii i nauk ścisłych w Grecji rozwijała się także medycyna. Najwybitniejszym lekarzem starożytności był Hipokrates, autor hasła przewodniego lekarzy: przede wszystkim nie szkodzić
(primum non nocere). Hipokrates przywiązywał wielką wagę do obserwacji i prowadzenia doświadczeń, aby postawić właściwą diagnozę, oraz podkreślał znaczenie diety i higieny w leczeniu chorych. Do dziś studenci medycyny składają ślubowanie, że będą ratować życie i zdrowie ludzi wszelkimi sposobami (przysięga Hipokratesa).
Religia i mitologia grecka
Mity greckie, podobnie jak mity wielu innych ludów, można podzielić na kilka kategorii: kosmogoniczne, opowiadające o początkach wszechświata, teogoniczne, opisujące narodziny świata bogów, i heroiczne (gr. heros – bohater), poświęcone przygodom wielkich bohaterów, którym niekiedy przypisywano boskie pochodzenie. Wspólną cechą opowieści mitycznych jest stała obecność sił nadprzyrodzonych – przede wszystkim bogów i ich nadludzkiej mocy – a także zaklęć magicznych, klątw, przepowiedni.
Fundamentem naszej wiedzy o najdawniejszych formach religijności greckiej i wyobrażeniach na temat bogów jest literatura okresu archaicznego – głównie dzieła Homera oraz Hezjoda, poety z Beocji, żyjącego na przełomie VIII i VII w. p.n.e. Z twórczości tego drugiego do naszych czasów dochowały się dwa poematy: Teogonia (o pochodzeniu bogów) oraz Prace i dnie (opisujące trud rolników). Homer i Hezjod, jak też inni poeci archaiczni, posługiwali się wątkami mitycznymi oraz – do pewnego stopnia – współkreowali je, o czym warto pamiętać, rekonstruując na podstawie ich twórczości mitologię Hellenów. Niemniej wiemy na pewno, że religia grecka była politeistycznapoliteistyczna, bogów zaś konsekwentnie antropomorfizowanoantropomorfizowano, przypisując im także ludzkie wady. Bogów odróżniała od mieszkańców ziemi nieśmiertelność i znacznie większa od ludzkiej moc działania, zwłaszcza z wykorzystaniem sił przyrody. Bogowie greccy nie byli jednak wszechmocni i, podobnie jak ludzie, podlegali przeznaczeniu.
Żaden z archaicznych utworów literackich poświęconych bogom nie stał się świętą księgą. Choć wpływ Homera i Hezjoda na mentalność religijną epoki archaicznej był ogromny, Grecy bardzo indywidualizowali swoje wyobrażenia o bogach. Zresztą dociekanie istoty bogów nie było główną cechą religijności helleńskiej. Pobożny Grek przede wszystkim powinien brać udział w publicznym składaniu ofiar bogom. Każde miasto greckie miało swój publiczny kult (np. kult bogini Ateny w Atenach). Uczestnictwo w oficjalnych ceremoniach religijnych było formą życia społecznego Greków, poświadczało przynależność jednostki do danej społeczności.
Za najpiękniejszą świątynię Hellady, zaliczaną do siedmiu cudów świata starożytnego, uchodził Artemizjon (przybytek Artemidy) w Efezie, a największymi wpływami w całej Helladzie – dzięki słynnej wyroczni – cieszyła się świątynia Apollina w Delfach. Ponieważ Grecy wierzyli w los determinujący życie ludzkie, przed podjęciem ważnych decyzji pragnęli poradzić się bogów, którzy znali przyszłość. Dlatego do Delf przybywały osoby prywatne i poselstwa poleis z bogatymi darami, aby zasięgnąć opinii Apollina. Kapłani delficcy przekazywali pytania Pytii – wieszczce, która udzielała wieloznacznej odpowiedzi. Kiedy np. polityk ateński Temistokles zapytał wyrocznię, czy Ateńczycy obronią się przed Persami, usłyszał, że tak, jeśli schronią się za drewnianymi murami. Temistokles uznał to za nakaz budowy floty wojennej, ponieważ w jego rozumieniu drewnianymi murami miały być burty okrętów.
Słownik
(łac. academia, gr. akademia) szkoła filozoficzna założona w IV w. p.n.e. przez Platona w gaju poświęconym czci Akademosa, greckiego herosa
(gr. ánthrōpos – człowiek; morphē – kształt, forma) – przypisywanie przyrodzie lub bogom cech ludzkich, przedstawianie ich w sztuce i literaturze na podobieństwo człowieka
(północnoprasł.) zbiór cech charakteru, postawa lub siła moralna charakteryzujące jednostkę, która żyje według norm etyki i dąży do osiągnięcia doskonałości osobistej; życie cnotliwe polega na przedkładaniu dobra etycznego nad przyjemności; treść pojęcia dobra zależy od przyjmowanego przez jednostkę systemu etycznego
(gr. kynismos od kyon – pies) szkoła filozoficzna z V/IV w. p.n.e. założona przez Antystenesa, która akcentowała problematykę etyczną; według cyników jedynym dobrem dającym szczęście jest cnota, rozumiana jako pełne panowanie nad sobą (autarkia)
jeden z trzech głównych nurtów filozofii okresu hellenistycznego, zainicjowany przez Epikura z Samos; w myśl tej doktryny w życiu powinniśmy zaspokajać tylko naturalne potrzeby, niezbędne dla naszego życia i tylko z nich czerpać przyjemność (tzw. hedonizm umiarkowany); Epikur nauczał w swoim ogrodzie, do którego mógł wstąpić każdy przechodzień, aby nieco odpocząć, napić się wody i brać udział w przyjemnych, intelektualnych pogadankach
(z gr. hedone – rozkosz, przyjemność) pogląd filozoficzny uznający, że podstawą ludzkiego szczęścia jest dążenie do przyjemności i rozkoszy, a unikanie cierpienia i bólu; hedonizm jest nurtem bardzo niejednorodnym, zależnym m.in. od tego, czy konkretny myśliciel zrównuje ze sobą wszystkie przyjemności (Arystyp z Cyreny), czy też wprowadza ich hierarchię (Annikeris z Cyreny, Epikur z Samos); hedonizm w etyce oznacza przyjęcie pojęcia przyjemności za podstawę nauki moralnej
(z łac. idealis – idealny, od gr. idea – kształt, wyobrażenie) kierunek filozoficzny uznający, że jedynym istniejącym samoistnie bytem jest idea, duch itd. (byt niematerialny), który istnieje niezależnie od rzeczywistości materialnej; rzeczywistość idealna może być przyczyną lub – jak u Platona – wzorem rzeczywistości materialnej
(gr. polýs – liczny; theós – bóg) – wielobóstwo, religia uznająca kult wielu bogów.
(z gr. skeptikos – wątpiący, myślący, skeptesthai – badać, rozważać) wyznawcy stanowiska filozoficznego, które odrzuca możliwość uzyskania wiedzy wiarygodnej i ostatecznie uzasadnionej; sceptycy uznawali, że ludzki rozum oraz zmysły nie pozwalają ogarnąć i właściwie ująć istoty rzeczy, dlatego też nie można dojść do prawdy
(z gr. sofia – mądrość, sofistes – mędrzec) w starożytnych Atenach nauczyciel z grupy filozofów przygotowujących obywateli do życia publicznego przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii i etyki; sofistyka to nurt filozoficzny starożytnej Grecji kładący nacisk na problematykę społeczno‑polityczną; sofiści przyjmowali istnienie wyłącznie rzeczywistości poznawanej za pomocą zmysłów, odrzucali wszelką transcendencję, co zaowocowało relatywizmem
jeden z trzech głównych nurtów filozofii okresu hellenistycznego, zainicjowany przez Zenona z Kition; system filozoficzny głoszący atomizm i zasadę niewzruszoności – nieodczuwania żadnych emocji, życie zdystansowane od spraw bieżących i wyobcowane; Zenon nie był Ateńczykiem, nie więc mógł nabyć w mieście budynków do stworzenia własnej szkoły; nazwa pochodzi od greckiego określenia „brama malowana” (gr. he stoa he poikile), ponieważ wykładał w bramie prowadzącej do miasta
przedstawiciele greckie szkoły filozoficznej, którą w Cyrenie założył Arystyp, sam będący uczniem sofistów; cyrenaicy głosili hedonizm, co w ostateczności mogło oznaczać, że w życiu przyjemność jest jedynym dobrem, a przykrość – jedynym złem
Słowa kluczowe
starożytna Grecja, filozofia grecka, stoicyzm, epikureizm, cynicy, sceptycy, cyrenaicy, kultura grecka, Platon, Arystoteles, Sokrates, Delfy, Pytia, mit, mitologia grecka
Bibliografia
Musiał D., Świat grecki. Od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.
Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.
Paradowski J., Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1992.
Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.
Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 2005.
Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 1–5, tłum. Edward Iwo Zieliński, Lublin 1999.