Regiony rolnicze Polski

W rozmieszczeniu głównych regionów rolniczych decydującą rolę odegrały czynniki przyrodnicze. Są to zwykle obszary charakteryzujące się bardzo dobrymi glebami, korzystnym klimatem, niewielkim zurbanizowaniem i małą lesistością. Prowadzi się na nich uprawę roślin najbardziej wymagających, między innymi pszenicy i buraków cukrowych, a często także jęczmienia i rzepaku. Oprócz tego każdy region cechuje się występowaniem specyficznych dla siebie gatunków roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich. Natomiast te rośliny, które są bardziej odporne na niekorzystne warunki środowiskowe, uprawia się na terenach o słabszych uwarunkowaniach klimatyczno‑glebowych. Należą do nich np.: ziemniaki, żyto, owies i wiele roślin pastewnychrośliny pastewneroślin pastewnych.

Na rozmieszczenie głównych regionów rolniczych wpływ miały również uwarunkowania pozaprzyrodnicze. Do najważniejszych z nich należą: poziom kultury rolnej i wyposażenie techniczne gospodarstw rolnych (Wysoczyzna Leszczyńska, Równina Pyrzycka), wykształcenie rolników (Równina Inowrocławska), bliskość dużych ośrodków miejskich stanowiących rynek zbytu (np. Kraków, GOP, Równina Łowicko‑Błońska – Warszawa) oraz przez długie lata nadwyżki siły roboczej (Podgórze Rzeszowskie, Wyżyna Miechowska).

Pozaprzyrodnicze czynniki rozwoju rolnictwa były także zróżnicowane w układzie terenów należących do dawnych zaborów (po rozbiorach rolnictwo na ziemiach polskich rozwijało się w ramach trzech odrębnych organizmów ekonomicznych krajów zaborczych, zróżnicowanych pod względem rozwoju gospodarczego). Rozwój rolnictwa i dola ludności rolniczej zależała od polityki państw zaborczych.

W zaborze austriackim stosunki agrarne podlegały silnej interwencji państwa, które dążyło do pobierania jak najwyższych podatków. Pierwsza połowa XIX wieku była związana z całkowitą stagnacją rolnictwa i coraz większym wyzyskiem chłopów. Galicja była najgęściej zaludnionym obszarem ze wszystkich ziem polskich. Na wsi mieszkało około 80% mieszkańców tego obszaru. Z uwagi na trudną sytuację ekonomiczną chłopstwa po 1880 r. nasiliła się migracja za granicę.

W zaborze pruskim zmiany w rolnictwie przebiegały w sposób zróżnicowany, zależnie od regionu. Kluczową zasadą władz zaborczych było wyciągnięcie z rolnictwa jak największych korzyści dla państwa. Regularnie nakładano na chłopów nowe obciążenia i wyższe podatki. Niemniej ich uwłaszczenie nastąpiło dużo wcześniej niż w zaborach rosyjskim i austriackim. Reformy rolne w tym zaborze doprowadziły do znacznego wzrostu produkcji żywności i rozszerzenia towarowego charakteru gospodarstw rolnych. Dynamiczny rozwój przemysłu i miast spowodował wzrost zapotrzebowania na żywność. Te okoliczności sprawiły, że produkcja zbóż i ziemniaków rosła.

Na ziemiach zaboru rosyjskiego zniesiono niewolę osobistą chłopów, ale nie było to jednoznaczne z ich uwłaszczeniem. Na mocy dekretu grudniowego z 1807 r. ziemia w całości była własnością panów, a wprowadzane później akty prawne sprzyjały rugowaniu chłopów z ziemi. Szczególnie intensywne rugowanie gruntowe nastąpiło po 1830 r. w trakcie regulacji posiadłości ziemskich. Dopiero reforma z połowy XIX w. sprawiła, że chłopi uzyskali prawo własności do użytkowanych przez nich gruntów oraz budynków i inwentarza. Uwłaszczenie to skutkowało wzrostem liczby gospodarstw chłopskich i powierzchni użytkowanych przez nie ziem.

RaIuhH02eFyOt

Mapa Polski przedstawia granice państw zaborczych w latach 1866-1914. Kolorem niebieskim jest zaznaczony Związek Północnoniemiecki i obejmuje całą północno-zachodnią część kraju. Kolorem szarym jest zaznaczone Cesarstwo Rosyjskie i obejmuje środkowo-wschodnią część kraju. Kolorem jasnoróżowym są zaznaczone Austro-Węgry - obejmują one południe kraju.

Najwyższy poziom rozwoju rolnictwa (wysoki poziom kultury rolnej, korzystna struktura agrarna, wysoka intensywność produkcji roślinnej, wysokie plony) wynikający z uwarunkowań pozaprzyrodniczych występuje na terenach dawnego zaboru pruskiego (tam najszybciej nastąpiło uwłaszczenie chłopów i wprowadzenie reform rolnych) i Polski w okresie międzywojennym, czyli w Wielkopolsce, na Kujawach i Pomorzu Gdańskim. W obrębie tego obszaru można wyróżnić trzy główne regiony rolnicze:

• Nizina Południowowielkopolska, dokładniej Wysoczyzna Leszczyńska, gdzie występują dogodne warunki przyrodnicze (gleby brunatne i długi okres wegetacyjnyokres wegetacyjnyokres wegetacyjny). Według danych z ostatniego spisu rolnego z 2010 roku uprawia się tam przede wszystkim zboża (głównie pszenicę, pszenżyto, kukurydzę i jęczmień), z roślin strączkowych przede wszystkim groch, wśród warzyw pomidory i cebulę, a spośród roślin przemysłowych – buraki cukrowe. Ponadto występuje tam duża obsada bydła (powyżej 80 szt./1 ha URURUR) i trzody chlewnej (powyżej 200 szt./1 ha UR);

• Równina Inowrocławska, czyli region odznaczający się występowaniem czarnych ziem oraz mało urozmaiconej rzeźby terenu. Uprawia się tam głównie buraki cukrowe i najbardziej wymagające gatunki zbóż (pszenicę, jęczmień). Ponadto obszar ten odznacza się występowaniem dużej powierzchni zasiewów roślin strączkowych (głównie grochu), warzyw gruntowych, ziół, przypraw i cykorii. Mniejsze znaczenie ma tam chów zwierząt;

• Żuławy Wiślane – największy w Polsce obszar występowania mad rzecznych. Rolnictwo na tym obszarze jest możliwe dzięki przeprowadzonym pracom melioracyjnym. Do dziś utrzymanie korzystnych stosunków wodnych stanowi wiodący problem tych terenów. Dominującymi roślinami uprawnymi są tam pszenica, rzepak oraz rzepik, rośliny strączkowe (między innymi groch), warzywa gruntowe, len i konopie, zioła, przyprawy i cykoria, prowadzi się także chów bydła w kierunku mlecznym. Maleje znaczenie uprawy buraka cukrowego.

R1ZbEPi3HTHy8

Zdjęcie przedstawia buraki cukrowe z zieloną naciną rosnące w polu uprawnym. Ma stożkowy kształt, z jego szczytu wyrastają duże zielone liście. Bulwa ta rośnie ponad ziemią.

Dobre warunki pozaprzyrodnicze występują również na terenach należących do dawnego zaboru pruskiego i Niemiec w okresie międzywojennym, a więc na Dolnym Śląsku, Opolszczyźnie, Ziemi Lubuskiej, Pomorzu Zachodnim i Środkowym. Wyróżniają się one przede wszystkim dużą średnią wielkością gospodarstw rolnych. Na tym obszarze można wyróżnić kilka dużych regionów rolniczych, które charakteryzują się jednocześnie bardzo dobrymi uwarunkowaniami przyrodniczymi:

• Równina Wrocławska rozpościerająca się od Legnicy do Nysy Kłodzkiej. Występują tam czarne ziemie i mady rzeczne. Obszar ten odznacza się ponadto najdłuższym w Polsce okresem wegetacyjnym. Oprócz uprawy zbóż (przede wszystkim pszenicy, kukurydzy i jęczmienia) oraz rzepaku i rzepiku występuje tam powszechnie ogrodnictwo, co jest wypadkową dużego zapotrzebowania aglomeracji wrocławskiej na owoce i warzywa. Bardzo ważną rolę odgrywa również uprawa roślin strączkowych (w tym grochu). Udział buraka cukrowego w strukturze upraw systematycznie się zmniejsza. Z uwagi na korzystne uwarunkowania przyrodnicze rolnicy znacznie rzadziej prowadzą swoje gospodarstwa oparte na chowie zwierząt;

• Płaskowyż Głubczycki, który jest nazywany spichlerzem Śląska Opolskiego. Charakteryzuje się on występowaniem żyznych gleb brunatnych utworzonych na lessach. Wśród produkcji roślinnej dominuje uprawa zbóż (pszenicy, jęczmienia i kukurydzy), rzepaku i rzepiku, buraków cukrowych. Ponadto prowadzi się tam chów trzody chlewnej i drobiu;

• Wyżyna Lubelska – położona w centralnej części województwa lubelskiego. Teren ten cechuje się podobnymi warunkami środowiskowymi do Wyżyny Sandomierskiej. Oprócz dużej produkcji zbóż (pszenicy, pszenżyta, jęczmienia) i buraków cukrowych, bardzo ważne miejsce zajmuje tam uprawa chmielu, roślin strączkowych, ziół, przypraw, istotne jest także ogrodnictwo. Wśród produkcji zwierzęcej ważną rolę odgrywa chów drobiu;

R19YdJLbjHXof1

Ilustracja przedstawia szyszki chmielu i jego gałązki z zielonymi liśćmi. Szyszki te są koloru biało-kremowego, są okryte łuskami, rosną w pękach na drzewie.

• Wyżyna Sandomierska – położona we wschodniej części Kielecczyzny, na zachód od doliny Wisły. Występują tam żyzne gleby brunatne, a w niektórych miejscach także mady i czarnoziemy. Obszar ten znany jest z ogrodnictwa i plantacji chmielu. Ponadto duże powierzchnie zasiewów stanowią: pszenica, jęczmień, rośliny strączkowe, rzepak z rzepikiem oraz buraki cukrowe. Relatywnie dużą rolę odgrywa tam także chów koni i pszczelarstwo;

• polska część Wyżyny Wołyńskiej, czyli Grzęda Sokalska. Obszar ten słynie z uprawy buraka cukrowego, pszenicy i jęczmienia, ponieważ występują tam bardzo duże połacie czarnoziemów. Ponadto ważną rolę odgrywa uprawa roślin strączkowych (w tym przede wszystkim fasoli), warzyw gruntowych (głównie marchwi i kalafiora) oraz tytoniu;

RM4gLVe26ViwY

Ilustracja przedstawia laski tytoniu pochodzącego z Grzędy Sokalskiej. Są to suche ścięte laski powiązane w snopki, gotowe na sprzedaż. Są ułożone na stole, czekają na zakup.

• Równina Pyrzycka położona w sąsiedztwie Szczecina. Odznacza się występowaniem czarnych ziem oraz długiego okresu wegetacyjnego. Dostarcza miastu surowców dla przemysłu spożywczego. Na tym obszarze duży udział w strukturze zasiewów stanowią pszenica, jęczmień, a także warzywa (kapusta i cebula) oraz kwiaty i inne rośliny ozdobne. Na równinie dużą rolę odgrywa uprawa rzepaku i rzepiku oraz buraka cukrowego, a także chów drobiu. Dla terenu zaboru pruskiego charakterystyczny jest niższy poziom mechanizacji i chemizacji, a zatem niższe plony;

• Równina Łowicko‑Błońska, która położona jest na Niżu Polskim w rejonie Sochaczewa. Słynie z występowania bardzo żyznych czarnych ziem. Szczególną rolę, oprócz uprawy buraka cukrowego, różnych gatunków zbóż, ziemniaków, roślin strączkowych, oleistych (słonecznika oraz soi) i pastewnych, odgrywa tam ogrodnictwo (m.in. truskawek i różnych warzyw) ze względu na zaplecze dla mieszkańców Warszawy i okolic.

R1FJHc06zlf3S

Ilustracja przedstawia zbliżenie na kosz truskawek. W tle widać szklarnię i wiszące w doniczkach rośliny. Truskawki są dojrzałe - są koloru czerwonego, na swojej powierzchni mają pestki, mają zielone ogonki.

Małopolska i Podkarpacie, które należały niegdyś do zaboru austriackiego, charakteryzują się najmniejszą średnią powierzchnią gospodarstw rolnych, małą mechanizacją i chemizacją, a także niewielką towarowością rolnictwa. Odznaczają się ponadto dużą gęstością zaludnienia i znaczącym odsetkiem ludności rolniczej w strukturze zatrudnienia mieszkańców. Na tym obszarze wyróżnia się dwa główne regiony rolnicze:

• Wyżynę Miechowską położoną na północ od Krakowa. Istotna jest tam uprawa warzyw i owoców dla potrzeb aglomeracji krakowskiej. Ponadto dużą rolę odgrywa produkcja: pszenicy, jęczmienia, ziemniaków, roślin strączkowych rzepaku i rzepiku oraz buraków cukrowych. Korzystne dla rozwoju rolnictwa jest występowanie gleb brunatnych i duża gęstość zaludnienia. Ważną rolę odgrywa także pszczelarstwo;

• Podgórze Rzeszowskie zlokalizowane u podnóża Karpat między Rzeszowem i Przemyślem. Występują tam gleby brunatne i miejscami czarnoziemy. Prowadzi się tam uprawę: pszenicy, buraka cukrowego, rzepaku i rzepiku, ziemniaków, kwiatów, lnu, konopi oraz chów żywca wołowego.

R1wmLas3PTyei

Ilustracja przedstawia największe regiony rolnicze w Polsce, są one zaznaczone na mapie. Znajdują się w okolicach Równiny Pyrzyckiej (koło Szczecina), Inowrocławskiej (koło Torunia), Wysoczyzny Leszczyńskiej między Poznaniem a Wrocławiem, Równiny Wrocławskiej, Łowicko-Błońskiej (pod Warszawą), Lubelskiej (pod Lublinem), Wyżyny Sandomierskiej (koło Kielc), Grzędy Sokalskiej, Podgórza Rzeszowskiego, Wyżyny Miechowskiej (pod Krakowem) i Płaskowyżu Głubczyckiego (pod Katowicami).

Kompleksy rolniczej przydatności gleb

W Polsce możliwości racjonalnego wykorzystania zdolności produkcyjnej gleby określają kompleksy przydatności rolniczej. Grupują one gleby, które mogą być w podobny sposób użytkowane, o zbliżonych właściwościach. Jako rośliny wskaźnikowe na nizinach stosuje się pszenicę i żyto, a w górach – owies. Na obszarze gruntów ornych Polski wydzielono 14 kompleksów przydatności rolniczej, w tym 9 na obszarach nizinno‑wyżynnych, 4 w górach i 1 występujący na obu tych obszarach. Nasz kraj charakteryzuje się największym udziałem kompleksów żytnich, które cechują się optymalnymi warunkami do uprawy m.in. żyta, pszenżyta, jęczmienia czy ziemniaków.

Wyżej wymienione główne regiony rolnicze Polski położone są w obrębie najwyższych klas bonitacyjnych (I, II). Rzadziej są to niższe klasy, ponieważ ich ranga jest uzależniona od jakości gleb.

Słownik