Przeczytaj
UtopiaUtopia to spisana przez T. MorusaT. Morusa opowieść Rafała Hytlodeusza, postaci fikcyjnej, podróżnika, który odkrył nieznaną dotąd wyspę Utopię. Pierwsza część opowieści Hytlodeusza poświęcona jest krytyce ówczesnej Anglii. W drugiej Hytlodeusz rysuje obraz wyspy Utopii, pomyślany jako wskazanie możliwości życia alternatywnego wobec dominującego w Anglii. Obie części budowane są na pewnym założeniu. Prześledźmy więc, jakie to założenie patronuje całości wywodów Morusa i jest jednocześnie podstawowym argumentem na rzecz sensowności projektu szczęśliwej wyspy?
Morus stoi w długim szeregu myślicieli inspirujących się przekonaniem, że istnieje w człowieku naturalna dla niego racjonalność, która jest możliwa do uświadomienia i na gruncie której można budować szczęśliwe człowiecze wspólnoty. Autor Utopii używa argumentu, że zastosowanie racjonalnych zasad stanowi najlepszą metodę organizacji społeczeństwa oraz barierę przeciwko biedzie i niesprawiedliwemu zróżnicowaniu, a co za tym idzie – przeciwko społecznym konfliktom. To, co racjonalne, powinno być przecież – jego zdaniem – naturalnie przyjmowane. Widać w tym założeniu echa sokratejskiego przekonania, że tylko nierozpoznanie przez człowieka dobra i zła jest przeszkodą do osiągnięcia odpowiedniej dla niego jakości życia.
Własność i praca
Morus, idąc w swojej krytyce śladem Platona, za główne źródło ubóstwa i niesprawiedliwości uważa własność prywatną:
UtopiaZdaje mi się, że gdziekolwiek jest własność prywatna, gdzie wszystko mierzy się wartością pieniędzy, tam nie można spodziewać się ani sprawiedliwości, ani społecznego dobrobytu (…). Lecz dopóki prawo własności stanowić będzie podstawę ustroju społecznego, dopóty najliczniejszą i najcenniejszą warstwę społeczeństwa stale niepokoić i dręczyć będzie nieuniknione brzemię nędzy i utrapień.
Powyższy tekst sygnalizuje, że wizja Utopii nie przewiduje prywatnej własności oraz gospodarki towarowo‑pieniężnej, a wymiana dóbr opiera się na ich użyteczności. Ustrój gospodarczy Utopii jest konstruowany w opozycji do kapitalizmu, który Morus uważa za
Utopiasprzysiężenie bogaczy, którzy pod nazwą i firmą rzeczypospolitej dbają jedynie o własne korzyści.
Z punktu widzenia Morusa doskonałość Utopii oznaczała między innymi jej bogactwo, które pochodzić miało z dobrze zorganizowanej pracy. Na roli lub w rzemiośle pracują wszyscy wyspiarze z wyjątkiem osób zajmujących się nauką, kapłanów i urzędników. Racjonalna organizacja i powszechność pracy oraz nieobecność ludzi niepracujących bądź poświęcających się zajęciom pozostającym na usługach zbytku i kapryśnych zachcianek jest źródłem produktywności wyspiarskiego społeczeństwa. Pozwala to
Utopiazaspokoić konieczne potrzeby życia, jego wygody, a nawet przyjemności, oczywiście zgodne z naszą rozumną naturą.
Praca podzielona równo między wszystkich Utopian chroni także przed wyzyskiem, zabiera zaledwie sześć godzin dziennie i nie wyczerpuje sił witalnych.
Potrzeby materialne
Zdaniem autora Utopii respektowanie w społeczności Utopian racjonalnej czy też naturalnej miary potrzeb jest jednym z warunków harmonijnego społeczeństwa, a także argumentem na rzecz ujednolicenia i uproszczenia ich codziennego życia. W Utopii nie ma miejsca na zbytkowność, Utopianie zdają sobie sprawę z konwencjonalnego charakteru wartości metali i kamieni szlachetnych, które, jeśli nie mają walorów użytkowych, służą im jedynie do zabawy. Racjonalizacja poziomu potrzeb powoduje, że, wedle Morusa, nie ma powodu, by komukolwiek czegokolwiek odmawiać,
Utopiaskoro wszystkiego jest pełno i nie ma obawy, aby ktoś żądał więcej niż potrzebuje. Bo i któż przypuszczałby, że człowiek mający pewność, iż nigdy nie zabraknie mu niczego, będzie żądał rzeczy niepotrzebnej.
Praca wytwórcza nie jest jednak dla Utopian najważniejszą potrzebą i celem życia.
UtopiaGłównym celem ustroju społecznego Utopii, obok zaspokojenia koniecznych potrzeb ogólnych, jest zapewnienie obywatelom jak największej ilości czasu, aby oderwawszy się od trosk materialnych, mogli swobodnie poświęcać się kulturze duchowej. W tym bowiem upatrują życie szczęśliwe.
Przyjemność i cnota
Rozumienie przyjemności w Utopii nosi wyraźny ślad wpływów epikurejskich.
UtopiaUtopianie rozróżniają wiele rozkoszy prawdziwych: jedne są duchowej natury, inne cielesnej. Rozkosz duchowa polega według nich na zdolności pojmowania i na tej czystej radości, która jest owocem rozważania prawdy. Do tego dodają oni jeszcze błogą świadomość uczciwie spędzonego życia i niezachwianą nadzieję przyszłego szczęścia. Utopianie oddają się przede wszystkim rozkoszom duchowym, przyznają im bowiem pierwsze miejsce jako najszlachetniejszym ze wszystkich przyjemności; przeważna część rozkoszy duchowych pochodzi z ćwiczenia się w cnotach i ze świadomości nienagannego życia.
Wielkie znaczenie ma w Utopii uprawianie nauk, w tym filozofii, oraz dokonywanie wynalazków. Odznaczają się Utopianie ciekawością i zainteresowaniem nowościami, które czerpią z kontaktów z krajami sąsiednimi.
Przyjemności zmysłowe układają Utopianie w naturalną, ich zdaniem, hierarchię. Najwyższa przyjemność polega na:
Utopianiczym nie zamąconym i jednakowym zawsze stanie naszego ciała, to znaczy na zdrowiu wolnym od wszelkich niedomagań.
Poza nią rozkosze zmysłowe:
Utopiao tyle tylko cenić sobie trzeba, o ile są konieczne...
To oznacza dla Morusa ich racjonalne umiarkowanie. Utopianie:
Utopiaprzez cnotę rozumieją życie zgodne z naturą, z takim bowiem zamiarem stworzył nas Bóg. Ten zaś tylko idzie za przewodnictwem natury, kto w unikaniu jednych rzeczy oraz w pożądaniu innych posłuszny jest rozumowi.
Ustrój i prawa obywateli
Utopia jest w oczach Morusa przykładem ideału rzeczypospolitej. Ustrój wyspy to mieszanka demokracji i konstytucyjnej monarchii. Urzędnicy oraz książę są wybierani, przy czym książę pełni swoją funkcję dożywotnio, natomiast urzędników obowiązuje roczna kadencja. Na wyspie istnieje też system społecznych narad i konsultacji, w którym przejawiać się ma udział mieszkańców w publicznych decyzjach. Prawa obywateli kreśli autor Utopii szeroko: prawo do wybierania władz i kapłanów, do bezpłatnej edukacji i opieki zdrowotnej (z dopuszczeniem eutanazji), do wolności sumienia. Uwagę zwraca równouprawnienie kobiet w uprawianiu nauk, sztuki wojennej, czy sprawowania obowiązków kapłańskich. W wielu szczegółowych propozycjach Morusa dotyczących struktury społecznej, rodziny, małżeństwa, niewolnictwa, które istniało w Utopii, polityki zagranicznej i innych podkreślana jest troska o sprawy publiczne. Autor starał się pokazać, że jest możliwy ustrój pozbawiony konfliktów między dążeniami jednostek i regułami ogólnie obowiązującymi. Wydaje się jednak, że Morus zdawał sobie sprawę, że trwanie społeczności, którą opisał w swoim dziele, nie jest możliwe bez kontroli i nadzoru jednostek, bowiem racjonalność zachowań nie jest czymś oczywistym i danym człowiekowi raz na zawsze. Stąd różnego rodzaju ograniczenia obowiązujące w Utopii, na przykład w poruszaniu się po terytorium wyspy, oraz wysiłki władz w usuwaniu sprzed oczu obywateli źródeł pokus lub bezczynności:
Utopiaw Utopii pod żadnym pozorem nie wolno oddawać się próżniactwu i lenistwu. Nie ma tam ani jednej winiarni czy piwiarni, ani domu rozpusty, nie ma żadnej sposobności do zepsucia, żadnych brudnych nor ani tajemnych schadzek. Ciągły dozór publiczny zmusza wszystkich bądź do ustalonej zwyczajem pracy, bądź do przyzwoitej rozrywki.
Religia
Słownik
nazwa wyspy stanowiącej przedmiot opisu w książce T. Morusa pod tym samym tytułem; tytuł ten zawiera pewną dwuznaczność, ponieważ greckie ou‑topos oznacza miejsce nieistniejące, zaś eu‑topos – miejsce dobre; ogólnie utopia oznacza projekt dobrego społeczeństwa wcielającego w życie najistotniejsze wartości: dobro, sprawiedliwość, równość, wolność itp., artykułowany w różnych formach twórczości; projekty utopijne należy odróżniać od antyutopijnych., antyutopijne bowiem zawierają pesymistyczne wizje społeczeństwa oparte na negacji projektów utopijnych