Kim był Erich Fromm?

Niemiecki filozof i psycholog Erich Fromm urodził się w 1900 r. w rodzinie żydowskiej. Fakt ten miał istotne znaczenie zarówno dla losów Fromma, jak i dla jego myśli.

R1YdQMKyUpRKO

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę, który siedzi przy biurku. Ma czarne, zaczesane do tyłu włosy, zmarszczki na twarzy oraz założone okulary. Ubrany jest w koszulę i marynarkę. Pisze długopisem w zeszycie.

Po studiach filozoficznych i psychologicznych Fromm rozpoczął praktykę psychoanalityczną w Berlinie. W 1933 r. zbiegł do Szwajcarii, uciekając przed prowadzonymi przez nazistów prześladowaniami ludności żydowskiej, a następnie wyemigrował do USA. Jednym z głównych problemów, jakie Fromm podejmował w swojej myśli, były psychologiczne źródła faszyzmu. Poświęcona mu książka, Ucieczka od wolności, wydana w 1941 r., przyniosła Frommowi światową sławę.

Psychoanaliza społeczna

Fromm stworzył nowy kierunek psychologii nazywany psychoanalizą społeczną, który podejmuje problem związku między osobowością a społeczeństwem. Jego koncepcja wypływała z dwóch głównych źródeł. Pierwszym była psychoanaliza Sigmunda Freuda, drugim – myśl Karla Marksa.

R19FFkrVVzBGS1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, nos duży, oczy małe, osadzone blisko siebie. Mężczyzna ma półdługie, proste włosy zaczesane na prawą stronę. Ubrany jest w garnitur, wzorzystą kamizelkę, koszulę i krawatkę. Mężczyzna trzyma w ręku cygaro.

Fromm podzielał pogląd Freuda na dynamikę ludzkiej psychiki, która polega na nieuświadomionym konflikcie między energią seksualną (id) a uwewnętrznionymi przez jednostkę normami życia społecznego (superego). Dążą one do ograniczenia libido, gdyż w realiach społeczno‑kulturowych, w których żyje człowiek, popędy nie mogą zostać w pełni zaspokojone.

Fromm zgadzał się również, że człowiek nie może zrealizować w życiu społecznym pełni swojego człowieczeństwa, co prowadzi do cierpienia. Odrzucał jednak przekonanie Freuda, że natura człowieka jest w pełni zdeterminowana przez jego popęd seksualny. Nie podzielał również pochodzącej od Freuda, naturalistycznejnaturalizmnaturalistycznej koncepcji życia społecznego, według której jego jedynym źródłem jest sublimacjasublimacjasublimacja popędu seksualnego.

RPsUrGUjUf0nu

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest łysiejący, ma siwą brodę, zmarszczki na twarzy oraz założone okulary. Ubrany jest w garnitur. Siedzi przy biurku i zapisuje coś na dużej karcie.

Poszukując innych niż biologiczne uwarunkowań ludzkiej psychiki, Fromm zwrócił się ku myśli Marksa. Akceptował jego zasadniczą tezę, zgodnie z którą nie istnieje niezmienna natura człowieka, lecz historycznie zmienna świadomość. Ta zaś określona jest przez społeczno‑ekonomiczne warunki, w których żyje człowiek.

Fromm odrzucał jednak Marksowski pogląd, jakoby psychika człowieka wynikała z warunków ekonomicznych, w jakich żyje jednostka. Rozumiał je raczej jako jeden z kształtujących je czynników.

Istota człowieczeństwa w koncepcji Fromma okazuje się być zatem nieredukowalnym do żadnego pojedynczego aspektu połączeniem czynników psychicznych, kulturowych i społecznych.

Ta koncepcja człowieka prowadzi Fromma do krytyki stosunków społecznych – dotyczących zarówno kapitalistycznego Zachodu, jak i systemów totalitarnych. W życiu społecznym człowiek okazuje się bowiem wyalienowany – pozbawiony tego, co należy do jego istoty: miłości, wolności, zakorzenienia, tożsamości, owoców swojej pracy, itp.

R1MTF9dRMvAFx1

Zdjęcie przedstawia wysoką rzeźbę postaci, która trzyma młot. W tle znajdują się budynki.

Podstawową własnością człowieka jest rozdarcie między własną świadomością a życiem społecznym, które nie pozwala mu zrealizować w pełni jego potrzeb. Człowiek może zająć wobec tej alienacjialienacjaalienacji dwojaką postawę.

Postawa „mieć” polega na zasklepieniu się człowieka we własnej, wyalienowanej egzystencji i ucieczce od jej źródeł w potocznie rozumiany materializm, czyli uczynienie posiadania dóbr jedynym celem i sensem życia człowieka. 

Jedyną możliwością przezwyciężenia alienacji jest natomiast postawa skupiona na byciu. Ma ona, według Fromma, polegać na akceptacji indywidualnej egzystencji siebie samego, innych ludzi oraz przyrody. W społeczeństwie nastawionym na bycie człowiek nie może być dłużej środkiem służącym rozwojowi gospodarczemu, lecz musi stać się celem samym w sobie. Gospodarka i konsumpcja powinny być ukierunkowanie na zaspokajanie rzeczywistych potrzeb człowieka, a nie ich sztuczne generowanie. Eksploatacja przyrody powinna zostać zastąpiona wymianą, zaś antagonizmy między ludźmi – solidarnością.

Współczesny kapitalizm nie jest więc, według Fromma, systemem społecznym kompatybilnym z ludzką naturą. Jednak zmiana reguł życia społecznego możliwa jest tylko przez indywidualną przemianę człowieka – odrzucenie postawy „mieć” na rzecz „być”.

Ucieczka od wolności

Nie tylko stosunki społeczne ograniczają naturę człowieka. Wydaje się, że to sam człowiek nakłada na siebie ograniczenia. Rezygnuje z wolności – z własnego „ja” – i daje się podporządkować autorytetomautorytetautorytetom. Jaka jest przyczyna tej ucieczki od wolności?

Fromm postawił ten problem w kontekście niemieckiego faszyzmu. Jak to się stało, że rzesze zwykłych ludzi zrezygnowały ze swojej wolności, popierając ideologię opierającą się na autorytecie silnego wodza? Według Fromma, psychologicznym fundamentem faszyzmu był pewien szczególny typ osobowości, który nazwał osobowością autorytarną.

RHpBPBSQBb43q

Zdjęcie przedstawia zgromadzony tłum przed kilkupiętrowym budynkiem, na którym wisi nazistowska swastyka.

Ucieczka od wolności ma swoje źródła w słabości, przejawiającej się w poczuciu niemocy – jednostka czuje się pozbawiona wpływu na rzeczywistość. Poczucie to rodzi w niej tendencje masochistycznemasochizmmasochistyczne – człowiek niszczy swoje indywidualne „ja” i wtapia się w większą całość. Rezygnacja z własnej wolności zostaje zrekompensowana przez poczucie bezpieczeństwa i uczestnictwa w potężniejszej całości.

Drugim rysem osobowości autorytarnej jest sadyzmsadyzmsadyzm – o ile jednostka podziwia siłę i jest gotowa się jej podporządkować, to odczuwa nienawiść do wszelkiej słabości. Stąd też nieodzownym elementem autorytaryzmu jest nienawiść i przemoc skierowana na najsłabsze ofiary, pozbawione możliwości obrony mniejszości.

R66DZ3L7ISstT

Zdjęcie przedstawia wybitą witrynę sklepu. Obok po chodniku idą ludzie.

Autorytet jest zatem pewnym sposobem podporządkowywania sobie ludzi. Za skuteczność mechanizmu dominacji odpowiada osobowość. Jedynym sposobem na przezwyciężenie tendencji autorytarnych jest, według Fromma, urzeczywistnienie indywidualizmuindywidualizmindywidualizmu – budowa społeczeństwa, w którym rozwój i szczęście jednostki będą nadrzędnym celem kultury.

Słownik