Przeczytaj
Kim był Erich Fromm?
Niemiecki filozof i psycholog Erich Fromm urodził się w 1900 r. w rodzinie żydowskiej. Fakt ten miał istotne znaczenie zarówno dla losów Fromma, jak i dla jego myśli.
Po studiach filozoficznych i psychologicznych Fromm rozpoczął praktykę psychoanalityczną w Berlinie. W 1933 r. zbiegł do Szwajcarii, uciekając przed prowadzonymi przez nazistów prześladowaniami ludności żydowskiej, a następnie wyemigrował do USA. Jednym z głównych problemów, jakie Fromm podejmował w swojej myśli, były psychologiczne źródła faszyzmu. Poświęcona mu książka, Ucieczka od wolności, wydana w 1941 r., przyniosła Frommowi światową sławę.
Psychoanaliza społeczna
Fromm stworzył nowy kierunek psychologii nazywany psychoanalizą społeczną, który podejmuje problem związku między osobowością a społeczeństwem. Jego koncepcja wypływała z dwóch głównych źródeł. Pierwszym była psychoanaliza Sigmunda Freuda, drugim – myśl Karla Marksa.
Fromm podzielał pogląd Freuda na dynamikę ludzkiej psychiki, która polega na nieuświadomionym konflikcie między energią seksualną (id) a uwewnętrznionymi przez jednostkę normami życia społecznego (superego). Dążą one do ograniczenia libido, gdyż w realiach społeczno‑kulturowych, w których żyje człowiek, popędy nie mogą zostać w pełni zaspokojone.
Fromm zgadzał się również, że człowiek nie może zrealizować w życiu społecznym pełni swojego człowieczeństwa, co prowadzi do cierpienia. Odrzucał jednak przekonanie Freuda, że natura człowieka jest w pełni zdeterminowana przez jego popęd seksualny. Nie podzielał również pochodzącej od Freuda, naturalistycznejnaturalistycznej koncepcji życia społecznego, według której jego jedynym źródłem jest sublimacjasublimacja popędu seksualnego.
Poszukując innych niż biologiczne uwarunkowań ludzkiej psychiki, Fromm zwrócił się ku myśli Marksa. Akceptował jego zasadniczą tezę, zgodnie z którą nie istnieje niezmienna natura człowieka, lecz historycznie zmienna świadomość. Ta zaś określona jest przez społeczno‑ekonomiczne warunki, w których żyje człowiek.
Przyczynek do krytyki ekonomii politycznejCałokształt tych stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną podstawę, na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna i której odpowiadają określone formy świadomości społecznej. Sposób produkcji życia materialnego uwarunkowuje społeczny, polityczny i duchowy proces życia w ogólności. Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz, przeciwnie, byt społeczny ludzi określa ich świadomość.
Fromm odrzucał jednak Marksowski pogląd, jakoby psychika człowieka wynikała z warunków ekonomicznych, w jakich żyje jednostka. Rozumiał je raczej jako jeden z kształtujących je czynników.
Istota człowieczeństwa w koncepcji Fromma okazuje się być zatem nieredukowalnym do żadnego pojedynczego aspektu połączeniem czynników psychicznych, kulturowych i społecznych.
Ta koncepcja człowieka prowadzi Fromma do krytyki stosunków społecznych – dotyczących zarówno kapitalistycznego Zachodu, jak i systemów totalitarnych. W życiu społecznym człowiek okazuje się bowiem wyalienowany – pozbawiony tego, co należy do jego istoty: miłości, wolności, zakorzenienia, tożsamości, owoców swojej pracy, itp.
Podstawową własnością człowieka jest rozdarcie między własną świadomością a życiem społecznym, które nie pozwala mu zrealizować w pełni jego potrzeb. Człowiek może zająć wobec tej alienacjialienacji dwojaką postawę.
Postawa „mieć” polega na zasklepieniu się człowieka we własnej, wyalienowanej egzystencji i ucieczce od jej źródeł w potocznie rozumiany materializm, czyli uczynienie posiadania dóbr jedynym celem i sensem życia człowieka.
Jedyną możliwością przezwyciężenia alienacji jest natomiast postawa skupiona na byciu. Ma ona, według Fromma, polegać na akceptacji indywidualnej egzystencji siebie samego, innych ludzi oraz przyrody. W społeczeństwie nastawionym na bycie człowiek nie może być dłużej środkiem służącym rozwojowi gospodarczemu, lecz musi stać się celem samym w sobie. Gospodarka i konsumpcja powinny być ukierunkowanie na zaspokajanie rzeczywistych potrzeb człowieka, a nie ich sztuczne generowanie. Eksploatacja przyrody powinna zostać zastąpiona wymianą, zaś antagonizmy między ludźmi – solidarnością.
Współczesny kapitalizm nie jest więc, według Fromma, systemem społecznym kompatybilnym z ludzką naturą. Jednak zmiana reguł życia społecznego możliwa jest tylko przez indywidualną przemianę człowieka – odrzucenie postawy „mieć” na rzecz „być”.
Ucieczka od wolności
Nie tylko stosunki społeczne ograniczają naturę człowieka. Wydaje się, że to sam człowiek nakłada na siebie ograniczenia. Rezygnuje z wolności – z własnego „ja” – i daje się podporządkować autorytetomautorytetom. Jaka jest przyczyna tej ucieczki od wolności?
Fromm postawił ten problem w kontekście niemieckiego faszyzmu. Jak to się stało, że rzesze zwykłych ludzi zrezygnowały ze swojej wolności, popierając ideologię opierającą się na autorytecie silnego wodza? Według Fromma, psychologicznym fundamentem faszyzmu był pewien szczególny typ osobowości, który nazwał osobowością autorytarną.
Ucieczka od wolności ma swoje źródła w słabości, przejawiającej się w poczuciu niemocy – jednostka czuje się pozbawiona wpływu na rzeczywistość. Poczucie to rodzi w niej tendencje masochistycznemasochistyczne – człowiek niszczy swoje indywidualne „ja” i wtapia się w większą całość. Rezygnacja z własnej wolności zostaje zrekompensowana przez poczucie bezpieczeństwa i uczestnictwa w potężniejszej całości.
Drugim rysem osobowości autorytarnej jest sadyzmsadyzm – o ile jednostka podziwia siłę i jest gotowa się jej podporządkować, to odczuwa nienawiść do wszelkiej słabości. Stąd też nieodzownym elementem autorytaryzmu jest nienawiść i przemoc skierowana na najsłabsze ofiary, pozbawione możliwości obrony mniejszości.
Ucieczka od wolnościCharakterystycznym rysem sado‑masochistycznego osobnika jest jego postawa wobec autorytetu. Podziwia go i skłonny byłby mu ulec, ale jednocześnie sam chciałby być autorytetem i podporządkować sobie innych. […] I tak jak władza automatycznie wywołuje w nim „miłość”, tak ludzie lub instytucje pozbawione władzy automatycznie wywołują jego pogardę. Sam widok osoby bezsilnej budzi w nim chęć atakowania, dominacji, atakowania.
Autorytet jest zatem pewnym sposobem podporządkowywania sobie ludzi. Za skuteczność mechanizmu dominacji odpowiada osobowość. Jedynym sposobem na przezwyciężenie tendencji autorytarnych jest, według Fromma, urzeczywistnienie indywidualizmuindywidualizmu – budowa społeczeństwa, w którym rozwój i szczęście jednostki będą nadrzędnym celem kultury.
Słownik
(łac. alienus – obcy; alienatio – wyobcowanie) proces, w wyniku którego pewien element natury człowieka lub wytwór jego pracy staje się obcą, niezależną od niego rzeczywistością; filozoficzne znaczenie pojęciu alienacji nadał G.W. Hegel;
L. Feuerbach analizuje za pomocą pojęcia alienacji zjawiska religijne – człowiek przypisuje bóstwu najlepsze cechy swojej własnej natury; Marks rozumiał alienację w sensie społeczno‑ekonomicznym oraz antropologicznym: robotnik zostaje pozbawiony owoców swojej pracy; sama praca nie jest twórczą, wynikającą z ludzkiej natury działalnością, lecz ekonomiczną koniecznością, która zniewala jednostkę, wreszcie – cała kultura, w efekcie alienacji pracy, okazuje się służyć nie realizacji, lecz zniewoleniu natury człowieka
(łac. autoritas – powaga, władza) zjawisko psychospołeczne polegające na tym, że pewnej jednostce lub instytucji zostaje nadana powaga, która pozwala jej sprawować władzę nad ludźmi lub wywierać na nich wpływ
(łac. individuum – jednostka) w filozofii polityki oraz socjologii, indywidualizm jest stanowiskiem, który ujmuje grupy (takie jako społeczeństwo) jako zbiory jednostek i uznaje, że prawa i potrzeby jednostek są nadrzędne wobec praw i potrzeb ogółu
rodzaj zaburzenia seksualnego polegający na osiąganiu podniecenia i czerpaniu przyjemności seksualnej z całkowitego podporządkowania się i uległości wobec partnera; nazwa pochodzi od nazwiska pisarza Leopolda von Sacher‑Masocha
(łac. naturalis – przyrodniczy, naturalny) pogląd głoszący, że jedynym, co istnieje, jest przyroda (nie ma nic, co istniałoby poza przyrodą), zaś człowiek jest jej częścią; naturalizm traktuje życie społeczne, kulturę jako przejawy aktywności człowieka uwarunkowane przez jego biologiczną naturę
rodzaj zaburzenia seksualnego polegający na osiąganiu podniecenia i czerpaniu przyjemności seksualnej z zadawania partnerowi bólu i cierpienia (rzeczywistego lub wyimaginowanego); nazwa pochodzi od nazwiska pisarza Markiza de Sade
(łac. sublimare – wznosić, wywyższać) w psychoanalizie psychiczny proces przeniesienia energii seksualnej z zakazanego przez normy społeczno‑kulturowe, na inny, nieerotyczny, społecznie akceptowalny obiekt