Badania terenowe należą do metod bezpośrednich zbierania danych geograficznych. Polegają one głównie na wnioskowaniu o strukturze środowiska geograficznego i procesach w nim zachodzących poprzez badanie jego poszczególnych elementów i związków między nimi. Stosowanie tych metod wymaga przebywania w terenie.

Badania terenowe w geografii fizycznej dotyczą na ogół rozpoznania cech poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego. Opiera się na nich gleboznawstwo, geomorfologia, geologia, meteorologia czy hydrologia.

Badania terenowe w geografii społeczno‑ekonomicznej dotyczą m.in. relacji zachodzących między działalnością antropogeniczną a środowiskiem (np. stopień świadomości zanieczyszczenia środowiska przez ludzi) czy zagadnień społecznych (stopa bezrobocia, jakość życia).

W trakcie badań terenowych (kartowania terenu) badacz, który zajmuje się geografią fizyczną, wykonuje np. pomiary i obserwacje elementów klimatu, rozpoznaje gatunki roślin, opisuje cechy gleb w odkrywce glebowej, mierzy przepływ lub głębokość zwierciadła wód podziemnych. Czasem też eksploruje kamieniołomy w poszukiwaniu skamieniałości, bada układ warstw skalnych lub szuka śladów ruchów masowych. Za pomocą bezpośrednich pomiarów identyfikuje stan zanieczyszczenia środowiska. Z kolei geograf, który zajmuje się obszarem społeczno‑ekonomicznym, chcąc np. poznać opinie respondentów na wybrany temat, przeprowadza spisy, ankiety i wywiady, kartuje użytkowanie terenu, przeprowadza różnego rodzaju inwentaryzacje.

Dla wielu geografów jest to najbardziej oczywisty i zarazem najlepszy sposób zbierania informacji o otaczającej przestrzeni, jej cechach fizycznych i społeczno‑gospodarczych.

Ważną kwestią w badaniach terenowych, zwłaszcza z zakresu geografii fizycznej, jest wybór terenu badań i określenie, czy ma to być najbliższa okolica, np. domu lub szkoły, czy też większy obszar, np. gminy lub miasta. Wpływa to bowiem na dobór metod badawczych i rodzaj danych, jakie można uzyskać w wyniku ich zastosowania.

Jeżeli przedmiotem badań jest teren o relatywnie małej powierzchni, można samodzielnie prowadzić pomiary i obserwacje terenowe, m.in. badania ankietowe, wywiady czy też obserwacje i instrumentalne pomiary cech poszczególnych komponentów środowiska (gleb, form rzeźby, klimatu lokalnego, wód powierzchniowych itp.). Chcąc na przykład ustalić cechy środowiska przyrodniczego danego terenu, powinno się przeprowadzić następujące badania:

• obserwacja i identyfikacja form rzeźby terenu,

• pomiary metodami polowymi cech gleb i gruntów w odkrywce glebowej,

• pomiary przepływu w rzece metodą pływakową,

• pomiary głębokości zwierciadła wód gruntowych przy użyciu taśmy z ciężarkiem,

• rozpoznawanie roślinności przy wykorzystaniu klucza botanicznego,

• pomiary prędkości wiatru, temperatury i wilgotności powietrza za pomocą przenośnych instrumentów pomiarowych.

Pomiary i obserwacje w geografii fizycznej można prowadzić w punktach równomiernie rozrzuconych po całym terenie badań lub usytuowanych wzdłuż marszruty prowadzącej przez charakterystyczne dla terenu formy. Powinny być one prowadzone wg ujednoliconej instrukcji postępowania, a ich wyniki ewidencjonowane w odpowiednich formularzach (np. raptularzraptularz terenowyraptularz glebowy, raptularz pomiarów przepływu itp.).

Z kolei w badaniach ankietowych i wywiadach środowiskowych z zakresu geografii społeczno‑ekonomicznej istotne jest odpowiednie skonstruowanie ankiety i dobór pytań do wywiadu oraz określenie liczebności i grupy docelowej respondentów. Dobrze skonstruowana ankieta powinna m.in.:

• mieć jasno określony cel badania,

• dostosować pytania do problematyki badawczej,

• być możliwie jak najkrótsza,

• wykorzystywać jak najwięcej pytań zamkniętych,

• zawierać pytania podzielone na grupy tematyczne,

• zapewniać jak najszerszy zakres odpowiedzi,

• nie sugerować odpowiedzi,

• zawierać metryczkę z danymi respondenta.

Istotne znaczenie ma także termin prowadzenia badań terenowych, niektóre pomiary i obserwacje powinny się bowiem odbywać w ściśle określonych sezonach (np. badań gleb i roślinności nie prowadzi się w sezonie zimowym) lub wielokrotnie powtarzane (np. badania ankietowe atrakcyjności krajobrazu, który zmienia się w poszczególnych porach roku, badania stanu wód ulegającego zmianom w zależności od warunków hydrometeorologicznych). Dlatego przed rozpoczęciem badań warto sporządzić ich szczegółowy harmonogram.

Zaletą badań terenowych jest to, że pozwalają uzyskać różnorodne, potrzebne informacje o rzeczywistym stanie środowiska geograficznego w danym miejscu i czasie. Pozwalają też dostosować szczegółowość badań i pomiarów do skali opracowania. Wreszcie, jeżeli wykonuje się je samodzielnie, można być pewnym ich dokładności.

Słownik