Geneza partii masowych jest związana z pojawieniem się parlamentaryzmu i z przyznaniem coraz szerszym kręgom praw wyborczych, co nastąpiło w większości państw europejskich i USA w XIX w. Niektóre partie działające w Wielkiej Brytanii, np. konserwatywna i liberalna, nawiązują do tradycji z końca XVII w., kiedy zaczęły działać ugrupowania parlamentarne torysówtorysitorysów i wigówwigowiewigów. Inne ugrupowania polityczne, np. partie socjaldemokratyczne (socjaldemokracja niemiecka od 1863 r.), zaczęły się od razu kształtować jako nowoczesne partie masowe.

RpAisPhvNy4aN1

Ilustracja przedstawia stronę tytułową pisma. Składa się z ciągu tekstu oraz nagłówka Proletariat. Organ międzynarodowej, socjalno‑rewolucyjnej partii. Tekst zamieszczony pod nagłówkiem jest niewyraźny.

Na ziemiach polskich:

• w 1882 r. utworzona została Międzynarodowa Socjalno‑Rewolucyjna Partia „Proletariat”;

• w 1892 r. – Polska Partia Socjalistyczna;

• w 1893 r. powstała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (od 1900 r. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy);

• w 1895 r. – Stronnictwo Ludowe;

• w 1897 r. – Stronnictwo Narodowo‑Demokratyczne.

Geneza partii i ich rozwoju

W myśl teorii instytucjonalnych powstanie partii jest następstwem rozwoju instytucji parlamentarnych, stopniowego rozszerzania partycypacji politycznej i konsolidowania się stabilnych systemów partyjnych. Teorie instytucjonalne dosyć dobrze odzwierciedlają doświadczenia państw o długiej tradycji parlamentarnej, takich jak Anglia, Stany Zjednoczone czy kraje skandynawskie. W wielu krajach europejskich instytucje parlamentarne nie odgrywały tak decydującej roli, a późne i radykalne rozszerzenie praw wyborczych często prowadziło do wzrostu radykalizmu politycznego i wpływało na kształt systemu partyjnego. Teorie kryzysów zwracają uwagę na specyficzne momenty w ewolucji systemów partyjnych, które generowały pojawienie się nowych tendencji politycznych i nowych partii.

Klaus von Beyme wskazuje na trzy zasadnicze sytuacje kryzysowe, które prowadziły do powstania nowych partii politycznych:

1. załamanie się legitymacji monarchii absolutnych;

2. budowa i integracja niezależnych państw narodowych;

3. załamanie się systemów parlamentarnych na początku XX w., które spowodowało dojście do władzy partii totalitarnych.

Kryzys legitymacjilegitymacjalegitymacji monarchii absolutnych, np. we Francji pod koniec XVIII w., doprowadził do wystąpień rewolucyjnych, wyłonienia się nowego porządku, a także partii politycznych reprezentujących różne strony konfliktów politycznych. Przykładowo, znany podział lewica–prawica pochodzi z okresu rewolucji francuskiej. Z kolei kryzys systemów demokratycznych, który nastąpił zwłaszcza w latach dwudziestych i trzydziestych XX w., determinował wyłonienie się ugrupowań faszystowskich, nazistowskich i komunistycznych, które z różnych powodów zakwestionowały pluralizm polityczny.

Rozłamy socjopolityczne

ROkBbodehnEbk1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę. Ma owalną twarz, krótkie, lekko kręcone włosy. Nosi okulary w grubych oprawkach. Mężczyzna ubrany jest w garnitur. W ręku trzyma długopis. W tle regał z książkami.

Jedną z najbardziej znanych koncepcji formowania się systemów partyjnych jest propozycja Seymoura M. Lipseta i Steina Rokkana (1967).

Jej podstawą teoretyczną było połączenie teorii modernizacji, kładącej nacisk na ogólne cechy rozwoju politycznego, ekonomicznego i społecznego społeczeństw europejskich oraz podejścia funkcjonalnego i porównawczo‑historycznej analizy doświadczeń europejskich.

Lipset i Rokkan wyróżnili cztery zasadnicze punkty zwrotne w formowaniu się współczesnych systemów partyjnych, powiązane z pojawieniem się fundamentalnych konfliktów i podziałów społecznych (cleavages):

• konflikty religijne w czasach reformacji;

• konflikt między Kościołem a państwem podczas rewolucji francuskiej, dotyczący zwłaszcza kontroli nad edukacją;

• konflikt między interesami grup związanych z własnością ziemską a interesami wyłaniających się w czasie rewolucji przemysłowej grup reprezentujących kapitał;

• konflikt między burżuazją a klasą robotniczą narastający na późniejszym etapie rewolucji przemysłowej i związany z walką o rozszerzenie praw obywatelskich i uprawnień wyborczych.

Wszystkie one prowadziły do pojawienia się nowych podziałów społecznych, nowych nurtów ideologicznych i nowych partii politycznych. Lipset i Rokkan dowodzili, że współczesny kształt systemów partyjnych jest w znacznej mierze rezultatem tych właśnie podziałów, utrwalonych dodatkowo przez proces masowej mobilizacji politycznej, która nastąpiła na przełomie XIX i XX w. wraz z wprowadzeniem powszechnego prawa wyborczego.

Współcześnie podkreśla się, że przynależność klasowa, narodowa oraz religijna nadal, choć w mniejszym stopniu, determinuje zachowania polityczne – rywalizacja polityczna przebiega jednak także na tle innych osi (np. wartości odnoszących się do stylu życia lub stosunku do integracji międzynarodowej), które nie rodzą trwałych podziałów. Dlatego też część badaczy uważa, że kategoria podziału socjopolitycznego traci swoje znaczenie, z uwagi na osłabienie związku między poszczególnymi grupami społecznymi a partiami politycznymi. Ich zdaniem, poszczególne wybory są zdominowane przez pojawiające się i zanikające aktualne kwestie społeczne.

Partie masowe

Catch‑all parties

R1HiU2GVpF3u91

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma kwadratową twarz, okulary w cienkich oprawkach, siwą brodę i wąsy oraz krótkie, ciemne włosy. Ubrany jest w garnitur.

Po II wojnie światowej masowe partie polityczne uległy kolejnemu przekształceniu. W poszukiwaniu szerszego poparcia społecznego rezygnowały z klasowych identyfikacji na rzecz pojemniejszych programów, które mogły apelować do wszystkich grup i klas w społeczeństwie. Otto Kirchheimer nazwał te odideologizowane i apelujące do masowego wyborcy partie catch‑all parties – partie, „które chcą złapać każdego”. Angelo Panebianco wprowadza w tym kontekście kategorię partii profesjonalno‑wyborczej. Włoskiego politologa interesuje proces profesjonalizacji partii politycznych jako przeciwieństwa zjawiska biurokratyzacji w partiach masowych.

W partiach typu catch‑all mniejszą rolę odgrywają masy członkowskie, wzrasta natomiast rola ekspertów z różnych dziedzin, chociażby z zakresu socjotechniki wyborczej czy public relations. W odróżnieniu od partii masowych, które zwykle opierały swoje zaplecze społeczne na wybranej wielkiej grupie społecznej, partie catch‑all swój apel wyborczy adresują do różnych grup społecznych, odwołując się raczej do opinii elektoratu w różnych kwestiach niż jego interesów. W partiach tego typu mniejszą rolę odgrywa finansowanie ze składek członkowskich, natomiast coraz większe znaczenie ma materialne wsparcie od „zewnętrznych” grup interesu oraz dotacje z budżetu państwa.

Partie kartelu

Richard Katz i Peter Mair, charakteryzując zmiany zachodzące we współczesnych partiach politycznych, przyjmują założenia zawarte w modelu partii catch‑all. Zwracają ponadto uwagę na procesy personalizacji kierownictwa partyjnego, a także decydujące znaczenie mediatyzacji apelu wyborczego. Jednak ich zdaniem najistotniejszą zmianą, jaka nastąpiła we współczesnych systemach partyjnych, jest pojawienie się nieformalnych strategii kooperacyjnych między partiami.

Stąd też pojawia się kolejna koncepcja modelu partii czy też kolejny element w ewolucji partii politycznych pod nazwą partii kartelukartelkartelu (cartel‑party). Nazwa ma sugerować, że w systemie partyjnym, niezależnie od wyników wyborów, pewna grupa partii związanych z dominującym establishmentem (klasą polityczną) politycznym chce zagwarantować sobie ciągły wpływ na władzę państwową. Zaciera się zatem różnica między rządzącymi a opozycją. Zwłaszcza w ramach demokracji konsensualnej z proporcjonalnym systemem wyborczym i zaawansowaną fragmentaryzacją maleją różnice w statusie zwycięzcy i przegranego w wyborach.

Różnice między partiami, pozornie należącymi do różnych nurtów partyjnych (rodzin ideologicznych), okazują się pozorne, ponieważ w takiej rzeczywistości politycznej kierunek orientacji programowej jest wyraźnie dośrodkowy. Rządzący establishment (wyraźniej wprawdzie w praktyce politycznej niż w retoryce wyborczej) koncentruje się w centrum osi lewica – prawica. Wśród ugrupowań wykluczonych z przetargów politycznych znajdują się natomiast partie małe, nowe, a przede wszystkim uznawane za antysystemowe (np. we Francji tzw. antyrepublikańskie), głównie tzw. lewicowo‑socjalistyczne czy ultraprawicowe. Często jednak takie ugrupowania de facto nie stanowią zagrożenia dla systemu politycznego. Jako partie wyłączone z głównego nurtu życia politycznego są bowiem zarazem środkiem kanalizacji niezadowolenia pewnych grup w systemie politycznym. Okazują się na ogół łatwym do kontrolowania swoistym „wentylem bezpieczeństwa” dla systemu politycznego.

Słownik