Rozwój zarodka poza organizmem matki wymagał wytworzenia dodatkowego zabezpieczenia w postaci błon płodowych: kosmówkikosmówkakosmówki, owodniowodniaowodni, omoczniomoczniaomoczni i pęcherzyka żółtkowegopęcherzyk żółtkowypęcherzyka żółtkowego. Zapewniło to sukces rozrodczy tym osobnikom, które wyszły na ląd.

Najbardziej rozpowszechnioną formą rozrodu płciowego jest jajorodnośćjajorodnośćjajorodność. Z niej wyewoluowała żyworodnośćżyworodnośćżyworodność. Pozwoliła ona na zmniejszenie wielkości komórek jajowych i przechowywanie ich w drogach rodnych samicy, jak również na uniezależnienie rozwoju zarodkowego od warunków środowiska. Zarodki podczas rozwoju są bowiem chronione i odżywiane przez matkę, a młode rodzą się w pełni ukształtowane.

Rozwój zarodka u zwierząt żyworodnych odbywa się w organizmie matki – w macicy. Obejmuje on nie tylko rozwój nowego organizmu, ale również tworzenie i rozwój narządów pomocniczych. Są nimi błony płodowebariera łożyskowabłony płodowe: pęcherzyk żółtkowy, owodnia, kosmówka i omocznia.

Pęcherzyk żółtkowy powstaje jako pierwsza błona płodowa i jest aktywny najkrócej. Później tworzą się kolejno: owodnia, kosmówka, omocznia.

Zadaniem błon płodowych u owodniowcówowodniowceowodniowców jest stworzenie warunków potrzebnych do rozwoju zarodka. Ponadto u zwierząt żyworodnych, przez udział w tworzeniu łożyska, zapewniają kontakt zarodka z organizmem matki. Organ taki występuje u niektórych gatunków żyworodnych ryb, płazów i gadów oraz ssaków torbaczy i ssaków łożyskowych.

ŁożyskołożyskoŁożysko jest narządem stanowiącym część wspólną zarodka i matki, umożliwiającą wymianę substancji bez mieszania się krwi obu organizmów. W skład łożyska od strony zarodka (płodu) wchodzi błona płodowa, a od strony matki – błona śluzowa dróg rodnych lub macicy.

Ze względu na rodzaj błony płodowej wchodzącej w skład łożyska możemy wyróżnić łożysko żółtkowe, żółtkowo‑kosmówkowe i omoczniowe (kosmówkowo‑omoczniowe).

U niektórych gatunków kręgowców: ryb chrzęstnoszkieletowych, np. płaszczek, oraz gadów łuskonośnych, np. jaszczurki żyworódki, połączenie zarodka z organizmem matki zapewnia prymitywne łożysko powstałe z silnie ukrwionej błony woreczka żółtkowego i silnie ukrwionej ściany odcinka jajowodu. Jest to tzw. łożysko żółtkowe, które odegrało ogromną rolę w ewolucji zwierząt – pozwoliło na zmniejszenie rozmiarów komórki jajowej (jajo ma średnicę 0,5 cm) oraz osiągnięcie pełnej żyworodności.

W łożysku żółtkowym połączenie ze strony zarodka tworzy ściana woreczka żółtkowego, a ze strony matki – ukrwiona błona śluzowa jajowodu.

Ciekawostka

U krótkonosa brązowego (Isoodon obesulus), przedstawiciela rodziny jamrajowatych należących do torbaczy, ciąża trwa od 11 do 15 dni. W tym okresie zarodek przebywa w ciele samicy, zachowując z nim kontakt za pośrednictwem w pełni funkcjonalnego łożyska żółtkowego. U pozostałych torbaczy łożysko żółtkowe nie odgrywa większej roli w rozwoju zarodkowym.

R1VY6ZXvhQkDU

Na ilustracji przedstawiony jest krótkonos brązowy. Jest to niewielkie zwierzę przypominające szczura.

U torbaczy część płodową łożyska tworzy kosmówka, silnie ukrwiona przez naczynia krwionośne przylegającej do niej ściany woreczka żółtkowego, a część matczyną – błona śluzowa macicy. Ten typ łożyska nazywamy żółtkowo‑kosmówkowym. U torbaczy ma ono charakter przejściowy – funkcjonuje krótko, gdyż młode rodzą się na wczesnym etapie rozwoju.

Łożysko omoczniowe od strony płodu tworzy kosmówka, która na dużej powierzchni zrasta się z położoną pod nią omocznią i jest silnie unaczyniona przez naczynia krwionośne tej błony. Część matczyną tworzy silnie ukrwiona błona śluzowa macicy.

Na powierzchni kosmówki rozwijają się liczne, różnie wykształcone palczaste wyrostki zwane kosmkami. Zagłębiają się one w śluzówkę macicy, uczestnicząc w tworzeniu łożyska. Łożysko łączy się z płodem za pomocą pępowiny (sznura pępowinowego)pęcherzyk żółtkowypępowiny (sznura pępowinowego), powstałej ze szczątkowej błony płodowej – omoczni. W pępowinie biegną trzy naczynia krwionośne: dwie tętnice, w których płynie krew żylna, oraz jedna żyła transportująca krew tętniczą.

Łożysko zbudowane jest z kilku warstw komórek: elementów strukturalnych kosmówki oraz błony śluzowej macicy, dzięki czemu stanowi szczelną barierę zwaną łożyskową – oddziela ona krwiobiegi matki i płodu.

Naczynia krwionośne matki i płodu zbliżają się do siebie, aby ułatwić wzajemne przekazywanie substancji. Biorąc pod uwagę stopień połączenia ze sobą kosmków kosmówki i błony śluzowej macicy, możemy wyróżnić łożysko bezdoczesnowe i doczesnowe.

Kosmówka i błona śluzowa macicy przylegają do siebie. Gdy kosmki kosmówki są krótkie i nierozgałęzione, podczas porodu łatwo wysuwają się z zagłębień śluzówki i przebiega on bezkrwawo. Takie łożysko nazywamy bezdoczesnowym (inaczej nieinwazyjnym lub rzekomym).

U niektórych gatunków zwierząt zarodek jest inwazyjny w stosunku do błony śluzowej macicy – zagłębiając się w nią, niszczy jej elementy strukturalne i zmniejsza tym samym liczbę warstw komórek składających się na barierę łożyskową. Nabłonek kosmówki rozpuszcza nabłonek macicy i zrasta się z jej błoną śluzową. Przerosła i rozpulchniona błona śluzowa macicy tworzy w miejscu połączenia tzw. doczesną – w ten sposób powstają łożyska doczesnowe (inaczej inwazyjne lub prawdziwe).

Naczynia krwionośne matki i płodu zbliżają się do siebie, jednak dzięki obecności bariery łożyskowejbariera łożyskowabariery łożyskowej krew się nie miesza.

Strategie rozrodcze chroniące jaja oraz młode wewnątrz ciała samicy spotykane są również wśród zwierząt bezkręgowych: owadów i pajęczaków. Jak dotąd najlepiej poznanym przykładem tego typu gatunku są skorki (Arixenia esau). U ich samic rozwój zarodka odbywa się początkowo w jajniku. W drugiej fazie rozwoju na odnóżach odwłokowych zarodków pojawiają się stożkowate wyrostki, które pozostają w ścisłym kontakcie ze ścianą macicy. Wyrostki odwłokowe tworzą z tkankami macicy strukturę zwaną pseudołożyskiem. Za jej pośrednictwem zarodek otrzymuje od organizmu macierzystego składniki pokarmowe.

R1YLprn7zhwX1

Na ilustracji przedstawiony jest skorek. Owad jest koloru brązowego. Kształt ciała jest wydłużony, owad posiada 3 pary odnóży oraz czułki zbudowane z kilkunastu segmentów.

Struktura analogiczna do łożyska powstaje również u żyworodnych pajęczaków – skorpionów. Ich zarodki rozwijają się w rozgałęzieniach macicy, które zrastają się z uchyłkami jelita. W ten sposób tworzy się struktura podobna do łożyska.

Łożysko pośredniczy w wymianie gazowej, substancji budulcowych, energetycznych, witamin i składników mineralnych oraz produktów przemiany materii między krwią matki i płodu. Wytwarza hormony i stanowi naturalną barierę immunologiczną.

Słownik