Przeczytaj
Poróżnieni Grecy
Znajdź element potwierdzający, że fotografia powstała w Grecji.
Sytuacja polityczna w Grecji już w okresie międzywojennym była niezwykle napięta. Autorytet władz poważnie nadwyrężyła klęska w wojnie z Turcją (1919–1922) o włączenie do kraju wybrzeży Azji Mniejszej, historycznie związanych z Helladą. Turcy bez większych problemów rozbili wojska greckie. Dodatkowo w odwecie za atak dokonali pogromów ludności greckiej zamieszkującej sporny obszar.
Wydarzenia te przyczyniły się do przemian ustrojowych. W 1924 r. Grecja przestała być monarchią i przyjęła republikańską formę rządów, zmiana ta nie zdołała jednak ustabilizować sytuacji politycznej. Zawzięte spory toczyli ze sobą rojaliści, którzy zachowali spore wpływy, liberałowie oraz działacze lewicy, w tym rosnąca w siłę Komunistyczna Partia Grecji (Kommounisitiko Komma Elladas, KPG). Komuniści cieszyli się popularnością szczególnie w miastach i ośrodkach przemysłowych. W połowie lat 20. XX w. KPG zrzeszała już ok. 2500 członków i – pomimo represji ze strony władz – stała się czołową siłą opozycyjną. W obliczu narastającego kryzysu oraz groźby lewicowego przewrotu w 1935 r. na tron powrócił król Jerzy II. Przeciwni restauracji monarchii komuniści zorganizowali strajk powszechny. Premier gen. Joanis Metaksas wykorzystał zamieszki, aby za przyzwoleniem króla wprowadzić rządy dyktatorskie. W 1936 r. Metaksas rozwiązał parlament, zdelegalizował KPG i ogłosił stan wyjątkowy. Generał zdołał uspokoić sytuację w kraju, stało się to jednak kosztem ograniczenia swobód obywatelskich oraz praw mniejszości słowiańskich (np. ludności macedońskiej).
Mimo sympatii faszystowskich Metaksas zachował neutralność w początkowym okresie II wojny światowej. Sytuacja uległa zmianie, kiedy w październiku 1940 r. Grecję zaatakowali Włosi. Grecy wprawdzie odparli najazd wojsk Mussoliniego, ale nie zdołali oprzeć się Niemcom, którzy wiosną 1941 r. udzielili wsparcia swoim włoskim sojusznikom. Pokonana Grecja do 1944 r. znajdowała się pod okupacją państw Osipaństw Osi: Niemiec, Bułgarii i Włoch. Król Jerzy II oraz legalne władze przeniosły się do Londynu.
Hellada w ogniu
W jaki sposób fotograf przedstawił równość między mężczyznami i kobietami służącymi w zbrojnym ruchu oporu?
Okupanci nie byli w stanie kontrolować całego obszaru Grecji ze względu na górzyste ukształtowanie terenu. Góry dawały schronienie licznym zgrupowaniom partyzantów, którzy wystąpili przeciwko najeźdźcom. W zbrojnym ruchu oporu czołową rolę szybko przejęła lewicowa Grecka Armia Wyzwolenia Narodowego (Ellinikos Laikos Apeleftherotikos Stratos, ELASELAS). W szczytowym okresie zmagań wojennych ELAS liczyła ok. 100 tys. partyzantów (andartesandartes). Do lata 1943 r. komuniści zdobyli kontrolę nad większą częścią górskich obszarów kraju.
Lewicowa partyzantka nie była jedyną siłą, która walczyła o niepodległość; wrogie komunistom oddziały tworzyli także republikanie. Tymczasem rząd na uchodźstwie, silnie wspierany przez brytyjskiego premiera Winstona Churchilla, opowiadał się za tworzeniem regularnej armii na emigracji u boku Wielkiej Brytanii i odmawiał uznania wszystkim odłamom partyzantki. Stopniowo jednak komuniści rośli w siłę i ograniczali rolę republikanów. Cieszyli się także wsparciem Josipa Broz‑Tity, komunistycznego przywódcy silnej partyzantki z Jugosławii. W marcu 1944 r. komuniści powołali własny rząd i rozpoczęli przygotowania do przejęcia władzy. Planom KPG sprzyjały sukcesy letniej ofensywy Armii Czerwonej na Bałkanach. Churchillowi udało się jednak wynegocjować podczas spotkania z Józefem Stalinem w październiku 1944 r. utrzymanie wpływów w Grecji. W zamian Brytyjczycy pogodzili się z sowiecką dominacją w Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech.
Wkrótce w Grecji pojawili się żołnierze brytyjscy. Pod patronatem Churchilla powstał Rząd Jedności Narodowej z Georgiosem Papandreou na czele. Komuniści w odpowiedzi zorganizowali w dniach 3 i 4 grudnia 1944 r. wielką manifestację w Atenach. Protest przerodził się w zbrojne powstanie przeciwko rządowi, zwane Dekemvriana, czyli „bitwą grudniową”. Po miesiącu zaciekłych walk zbrojna interwencja Brytyjczyków przechyliła szalę zwycięstwa na stronę rządu. Dekemvriana kosztowała życie 7–11 tys. osób, a 20 tys. odniosło rany. W lutym 1945 r. poważnie osłabiona ELAS zgodziła się złożyć broń pod warunkiem amnestii, gwarancji swobód obywatelskich oraz wyborów powszechnych.
Gra w domino
Opisz wrażenie, jakie na słuchaczach wywierała przemowa Zachariadisa.
Strona rządowa nie dotrzymała jednak warunków umowy z ELAS. W całym kraju rozpoczęły się prześladowania opozycji. Jednocześnie część przywódców komunistycznych nie porzuciła nadziei na przejęcie rządów. Nikos Zachariadis, sekretarz generalny KPG, wezwał Greków do bojkotu wyborów w 1946 r., co przyczyniło się do zwycięstwa prawicy i powrotu do kraju króla Jerzego II. W odpowiedzi komuniści wznowili działania zbrojne. Do walki przeciwko siłom rządowym ruszyła częściowo odbudowana partyzantka lewicowa pod nazwą Demokratyczna Armia GrecjiDemokratyczna Armia Grecji (Dimokratikos Stratos Elladas, DAG). W oddziałach DAG w szczytowym momencie służyło ok. 35 tys. andartes. Szczególnie silne wpływy komuniści zdobyli w północnej i zachodniej części kraju. DAG cieszyła się także wsparciem krajów bloku komunistycznego, zwłaszcza Jugosławii, Bułgarii i Albanii oraz – nieoficjalnie – ZSRS. Jednocześnie problemy gospodarcze Wielkiej Brytanii sprawiły, że z Grecji wycofali się Brytyjczycy, co znacząco ułatwiło komunistom przejęcie kontroli nad ok. 60 proc. kontynentalnej części kraju.
Sukcesy andartes skłoniły rząd do energicznej akcji mobilizacyjnej. Dodatkowo 200‑tysięczną armię rządową wsparli Amerykanie. Pod wpływem wydarzeń w Grecji 12 marca 1947 r. prezydent USA Harry Truman ogłosił program pomocy krajom przeciwstawiającym się ekspansji komunizmu. W ramach tzw. doktryny Trumanadoktryny Trumana do Grecji trafiły pomoc ekonomiczna w wysokości 250 mln dolarów, nowoczesny sprzęt wojskowy oraz amerykańska misja wojskowa. Potężne wsparcie Amerykanów szybko przyniosło rezultaty. W sierpniu 1948 r. siły rządowe wyparły komunistów do Albanii. Jednakże dzięki tajnym dostawom broni z krajów bloku komunistycznego, m.in. z Polski i Czechosłowacji, DAG zdołała podjąć jeszcze jedną ofensywę na początku 1949 r. Do ostatecznej klęski komunistów przyczynił się konflikt pomiędzy Stalinem a Broz‑Titą, w wyniku którego Jugosławia wystąpiła z bloku wschodniego. Andartes utracili także wsparcie Albanii, która obawiała się akcji odwetowych ze strony Grecji. Coraz bardziej osamotnieni bojownicy 16 października 1949 r. zdecydowali się złożyć broń.
Bilans wojny domowej w Grecji był tragiczny. Zginęło ok. 38 tys. żołnierzy DAG i 13 tys. żołnierzy armii rządowej oraz dziesiątki tysięcy cywilów. Greccy historycy szacują łączną liczbę ofiar wojny domowej na nawet 85 tys. Ponadto, jak ocenia badaczka historii XX w. Magdalena Semczyszyn:
W Grecji, zrujnowanej przez okupantów podczas II wojny światowej, przez kolejne lata dokonywano kolejnych zniszczeń. Objęły one kilkaset wsi i miast oraz 12 tys. domostw, powodując falę przemieszczeń ok. 700 tys. ludzi. Rząd grecki nie przewidywał amnestii dla walczących w DAG. Przeszło 50 tys. żołnierzy i osób cywilnych trafiło do więzień, wśród nich kobiety i dzieci. Zaraz po wojnie stracono 1200 komunistów i osób podejrzewanych o sprzyjanie KPG. Fala terroru spowodowała emigrację do krajów bloku wschodniego ok. 56 tys. uchodźców, w tym przynajmniej 17 tys. dzieci (sierot lub rozłączonych z rodzinami).
Źródło: Magdalena Semczyszyn, Wojna domowa w Grecji (1944–1949) – zarys problematyki, tekst dostępny online: academia.edu.
Wojna domowa w Grecji kończyła się zatem zwycięstwem świata demokratycznego, okupionym jednak bolesnymi stratami.
Jakie względy – poza humanitarnymi – mogły kierować władzami państw, które przyjmowały greckich uchodźców?
Słownik
(z gr. alfanutauάrhotauepsilonς) partyzanci
(z gr. deltaetamuomicronkapparhoalfatauiotakappaός sigmataurhoalfatauός epsilonlambdalambdaάdeltaalfaς, deltasigmaepsilon – Dimokratikos Stratos Elladas) największa organizacja zbrojna, związana z Komunistyczną Partią Grecji (KPG) w trakcie wojny domowej w Grecji (1946–1949); partyzanci byli przeciwnikami monarchii, opowiadali się za budową w Grecji państwa komunistycznego powiązanego z ZSRS
program polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych, sformułowany przez prezydenta Harry’ego Trumana i przedstawiony 12 marca 1947 r. w orędziu do Kongresu; doktryna głosiła, że USA powinny pomagać narodom, które przeciwstawiają się „presji zewnętrznej lub próbom przejęcia siłą władzy nad nimi przez uzbrojone mniejszości”, w praktyce dotyczyła przeciwstawianiu się USA ekspansji komunizmu
(gr. epsilonlambdaalfasigma, epsilonlambdalambdaetanuiotakappaός lambdaalfaϊkappaός alfapiepsilonlambdaepsilonupsilonthetaepsilonrhoomegatauiotakappaός sigmataurhoalfatauός – Ellinikos Laikos Apeleftherotikos Stratos, dosłownie: Greckie Ludowe Wyzwoleńcze Wojsko) masowa formacja partyzancka związana z Komunistyczną Partią Grecji (KPG). Była to najsilniejsza i najbardziej aktywna formacja greckiego ruchu oporu. Do 1944 r. w szeregach ELAS znalazło się od 60 tys. do 119 tys. stałych partyzantów zgrupowanych w oddziałach oraz rezerwistów, pozostających na stałe w domach i opuszczających je jedynie na akcje swego zgrupowania. Poza siłami lądowymi ELAS dysponowała własną marynarką wojenną. Oddziały te kontrolowały znaczną, a w 1944 r. największą część terytorium Grecji. ELAS rozwiązano w lutym 1945. Represje rządowe wobec kombatantów ELAS przyczyniły się do wybuchu wojny domowej w Grecji.
państwa walczące przeciw aliantom podczas II wojny światowej. Nazwa „oś” pochodzi od zwyczajowej nazwy nadanej sojuszowi III Rzeszy, Włoch oraz Japonii. Pojęcia osi Berlin‑Rzym użył Benito Mussolini w 1936 r. w związku z podpisanym 25 października 1936 r. traktatem o przyjaźni między Włochami i Niemcami. Mussolini zadeklarował, że oba kraje będą tworzyć oś
, która podporządkuje sobie pozostałe kraje Europy. 22 maja 1939 r. związek Niemiec i Włoch przekształcił się w przymierze nazwane przez Mussoliniego paktem stalowym
. Określenie „państwa Osi” formalnie zaczęło funkcjonować po podpisaniu paktu trzech przez Niemcy, Włochy i Japonię 27 września 1940 r. w Berlinie.
Słowa kluczowe
Bałkany, blok wschodni, doktryna Trumana, DSE, ELAS, Grecja, Jugosławia, komunizm, KPG, uchodźcy, zimna wojna, świat po II wojnie światowej
Bibliografia
Najnowsza historia świata, t. 1, 1945–1963, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.
M. Semczyszyn, Wojna domowa w Grecji (1944–1949) – zarys problematyki (www.academia.edu/32359073/Wojna_domowa_w_Grecji_1944_1949_zarys_problematyki)
J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.