Procesy ludnościowo‑osadnicze w Polsce zachodzące po II wojnie światowej mają różną genezę. Na ich przebieg wpłynęły m.in. wydarzenia wojenne, rozwój gospodarczy kraju ukierunkowany na intensywną industrializację i związaną z nią urbanizację, reformy podziału administracyjnego, proces transformacji gospodarczej w początkach lat 90. XX w., a wreszcie akcesja Polski do Unii Europejskiej.

Na tej podstawie można wyróżnić cztery główne okresy kształtowania regionalnych zmian liczby ludności:

• lata 1946–1950 – obejmujące ruchy ludnościowe po II wojnie światowej,

• lata 1951–1970 – związane z intensywnym rozwojem procesów urbanizacji i industrializacji,

• lata 1971–1989 – charakteryzujące się specyficznymi procesami związanymi z reformą administracyjną i kryzysem gospodarczym,

• lata 1990–2003 – obejmujące okres transformacji ustrojowej,

• okres członkostwa w Unii Europejskiej od 2004 roku.

Lata 1946–1950

Regionalne zmiany liczby ludności występujące w tym okresie powiązane były w znacznej mierze z wydarzeniami wojennymi, które przyczyniły się do zmniejszenia liczebności populacji kraju. Było to spowodowane nie tylko działaniami militarnymi, ale także zmianami granic państwa, wpływającymi na intensywność migracji i regionalne zróżnicowanie zmian liczby ludności. Według pierwszego powojennego spisu ludności z 1946 roku Polska liczyła 23,9 mln mieszkańców. Ich liczba w stosunku do 1939 roku zmalała więc o ponad 11 mln. Dodatkowo w ramach powojennej akcji przesiedleńczej, przeprowadzonej w latach 1946–1948, repatriowano z Polski około 2,5 mln ludności – głównie narodowości niemieckiej z obszaru Ziem Odzyskanych oraz ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej ze wschodnich terenów Polski. Równocześnie występował napływ ludności do kraju – repatriantów z terenów wcielonych do Związku Radzieckiego (ZSRR), byłych jeńców, uchodźców wojennych, osób deportowanych, przedwojennych emigrantów. Szacuje się, że w okresie tym do Polski przybyło ponad 1,4 mln osób, w tym 750 tys. z krajów Europy Zachodniej i 689 tys. ze Związku Radzieckiego.

Wymianie ludności w skali międzynarodowej towarzyszyły migracje wewnętrzne, zwłaszcza na tereny, które znalazły się w granicach Polski w wyniku postanowień jałtańskich. W okresie 1946–1950 nastąpił silny napływ osadników na Ziemie Odzyskane, szacowany na około 2,3 mln osób. Liczba ta obejmuje repatriantów z terenu ZSRR, osadników z ziem centralnych Polski, jak również Ukraińców, Bojków i Łemków (140 tys.), przesiedlonych w ramach akcji „Wisła” z obszaru południowo‑wschodniej Polski (Polesie, Roztocze, Pogórze Przemyskie, Bieszczady, Beskid Niski, Beskid Sądecki i in.).

Szczególnie silny wzrost liczby ludności na Ziemiach Odzyskanych nastąpił w głównych miastach (Wrocławiu, Szczecinie i Wałbrzychu) oraz w zachodnich i południowych, przysudeckich, silnie uprzemysłowionych powiatach Dolnego Śląska. Potwierdza to wzrost gęstości zaludnienia tych obszarów z poniżej 20 osób na 1 km² w 1946 roku do ponad 50 osób na 1 km² w 2020 r. Natomiast najmniejszy przyrost ludności w ciągu tego okresu nastąpił na zalesionych obszarach pojeziernych o mało żyznych glebach, zwłaszcza w południowej części Pojezierza Mazurskiego i Pobrzeża Koszalińskiego oraz w środkowej i północnej części Pojezierza Lubuskiego.

Silnemu wzrostowi liczby ludności na Ziemiach Odzyskanych towarzyszył odpływ ludności z dawnych ziem Polski. Ludność wiejska tych obszarów uzupełniała bowiem zapotrzebowanie na siłę roboczą w ośrodkach miejskich, w przemyśle i innych zawodach pozarolniczych. Wyjątek stanowiła Warszawa, okręg podwarszawski, Górny Śląsk, Kraków, zachodnia i środkowa część województwa krakowskiego oraz rejony Łodzi, Poznania i Trójmiasta, gdzie liczba mieszkańców sukcesywnie rosła.

Łącznie w latach 1946–1950 aż 7,1 mln mieszkańców Polski zmieniło swoje miejsce zamieszkania. 

W okresie tym występował bardzo duży przyrost naturalnyprzyrost naturalnyprzyrost naturalny, sięgający rocznie średnio 0,9%, spowodowany m.in. zjawiskiem kompensacji.

RnIadF0r8hsl8

Mapa przedstawia migracje wewnętrzne i zewnętrzne po zakończeniu II wojny światowej. Czerwoną linią oznaczono granice Polski po wojnie. Z kolei kolorem żółtym oznaczono obszar Polski z 31 sierpnia 1939 roku, w skład którego wchodzi część terenów Polski oraz kresy – dzisiejsza wschodnia Ukraina oraz Białoruś: Polesie, Wołyń i wileńszczyzna. Kolorem czerwonym zaznaczono ziemie przyznane Polsce na konferencji w Poczdamie w lipcu 1945 roku. Te tereny to Mazury, Pomorze Zachodnie, Ziemia Lubuska oraz Dolny Śląsk. Kolorem fioletowym zaznaczono tereny wymienione z ZSRR w 1951 roku. Polska oddała ZSRR kolano Bugu na Zamojszczyźnie w zamian za okolice Ustrzyk Dolnych w Bieszczadach. Na mapie zaznaczono kierunki przesiedleń ludności w latach 1944-1955: z terenów ZSRR do dzisiejszej wschodniej Polski, z Wileńszczyzny na Pomorze Zachodnie oraz Gdańskie. Kolejne przesiedlenie miało miejsce z centralnej Polski na Dolny Śląsk. Następna fala przesiedleń miała miejsce z Wołynia i wschodniej Małopolski na Dolny Śląsk. Z terytoriów Niemiec i Francji ludzie przesiedlili się na Pomorze Zachodnie oraz Dolny Śląsk, z Wielkiej Brytanii i innych państw Europy Zachodniej miały miejsce przesiedlenia na Pomorze Gdańskie. Zielonymi strzałkami zaznaczono przesiedlenia ludności ukraińskiej z terenów południowo-wschodniej Polski na Mazury i Pomorze Szczecińskie. Niebieskie strzałki to przesiedlenia ludności do Niemiec z Mazur, Pomorza Zachodniego oraz z Dolnego Śląska. Z kolei ludność żydowska została z ziem polskich przesiedlona do Palestyny.

Lata 1951–1970

Lata 1951–1970 charakteryzowały się dużym przyrostem liczby ludności Polski. Po ustaniu przedstawionych powyżej masowych ruchów ludnościowych przeciętny roczny wskaźnik dynamiki przyrostu liczby ludności wynosił 2%, przy czym ludność miejska wzrastała średnio w tempie 3,4% rocznie, a wiejska 0,8%. Liczba ludności Polski wzrastała rocznie o ok. 0,5 mln osób, nie zmniejszała się także liczba ludności wiejskiej. W całym okresie przyrost rzeczywistyprzyrost rzeczywistyprzyrost rzeczywisty wyniósł 7,87 mln, a naturalny 8,14 mln.

Wzrost liczby ludności i jej rozmieszczenie nie były jednak równomierne. Intensywny rozwój dotyczył bowiem dużych i średnich miast. Ich populacja zwiększała się kosztem depopulacjidepopulacjadepopulacji terenów wiejskich i wielu małych miast, bazujących na rzemiośle oraz indywidualnym handlu. W procesach migracji wewnętrznej dominowały migracje międzyregionalne (międzywojewódzkie).

Na zmiany w rozmieszczeniu ludności bardzo silny wpływ wywarł rozwój gospodarczy kraju ukierunkowany na intensywną industrializację i urbanizację. Powodowało to gromadzenie się ludności w dużych miastach, okręgach przemysłowych i nowo powstających zespołach miejsko‑przemysłowych (Nowa Huta, Płock, miasta Górnego Śląska i inne).

R6aB0ZqVnxtdU

Na zdjęciu widoczne są zabudowania ArcelorMittal Poland – oddział w Krakowie. Był to dawniej Kombinat Metalurgiczny Huta imieniem Lenina. Na pierwszym planie widoczne są zabudowania mieszkalne, głównie domy jednorodzinne. W dalszej odległości widać pole i las. Za lasem znajduje się huta - zabudowania oraz dwa wysokie kominy. W tle widoczne jest pasmo górskie.

Industrializacja i urbanizacja pociągnęła za sobą lokalne zmniejszenie lub likwidowanie nadwyżek siły roboczej w rolnictwie, przejście ludności z rolnictwa do zawodów pozarolniczych oraz emigrację ze wsi i małych miast do dużych ośrodków miejsko‑przemysłowych. W efekcie w połowie lat 60. XX wieku liczba ludności miejskiej była wyższa niż na terenach wiejskich. W 1970 r. w miastach mieszkało już 52% populacji kraju. W omawianym okresie wzrosło znaczenie miast położonych we wschodniej Polsce, zwłaszcza Białegostoku, Lublina i Rzeszowa, które awansowały do grupy miast średnich. Intensywnym procesom urbanizacji towarzyszył znaczący przyrost liczby miast.

Lata 1971–1989

Lata 70. XX wieku to kolejna dekada rosnącego uprzemysłowienia i urbanizacji. W przeciwieństwie do poprzedniego okresu lokalizacja nowych inwestycji charakteryzowała się znacznie większym rozproszeniem w celu wyrównywania różnic przestrzennych, dotyczących także rozmieszczenia ludności. Dotyczyło to zwłaszcza terenów środkowej i południowej Polski oraz stref funkcjonalnych Gdańska i Szczecina. W pozostałej części kraju tempo tych zmian było wolniejsze, co powodowało pogłębianie się dysproporcji rozmieszczenia ludności między miastem a wsią.

R14I0iDvInCXP

Zdjęcie przedstawia stocznię gdańską z dużą halą stoczniową. Widnieje na niej napis STOCZNIA GDAŃSKA. W jej okolicach znajdują się są dźwigi portowe i tory kolejowe. W tle widać bloki mieszkalne oraz kominy.

Wydarzeniem istotnym z punktu widzenia zróżnicowania liczby ludności Polski była reforma podziału administracyjnego, przeprowadzona w 1975 r., i zwiększenie liczby województw z 17 na 49. Ich stolicami stały się nie tylko duże miasta, pełniące dotychczas funkcję administracyjną, ale także małe ośrodki miejskie, w przypadku których nowa funkcja stała się stymulatorem wzrostu.

Kryzys gospodarczy lat 80. XX wieku i związane z nim niepokoje społeczne zahamowały procesy urbanizacji, przyczyniając się do zmniejszenia intensywności migracji mieszkańców wsi i małych miast do miast dużych i średnich. Przyczyniło się do tego, poza obniżeniem wewnętrznych ruchów migracyjnych, spowolnienie przyrostu ludności kraju w wyniku systematycznego spadku liczby urodzeń. Wyższe tempo urbanizacji obejmowało obszary wschodnie, natomiast w zachodniej części kraju nastąpiła stabilizacja, a nawet pewien regres. Jednocześnie przez cały czas, w tempie około 0,3% rocznie, malała liczba mieszkańców terenów wiejskich, powodując w niektórych regionach kraju zjawisko ich wyludniania się.

W pierwszej dekadzie omawianego okresu tempo przyrostu liczby ludności wynosiło średnio rocznie 0,9%. Przełomowi lat 70. i 80. XX w. towarzyszył wyż demograficzny, będący następstwem wyżu powojennego. Wraz z narastaniem kryzysu gospodarczego sytuacja ludnościowa Polski zaczęła się jednak zmieniać, prowadząc do obniżenia przyrostu naturalnego i powodując wystąpienie stanu równowagi demograficznej. W latach 1970–1989 przyrost rzeczywisty wyniósł 5,53 mln, a naturalny 5,97 mln.

Lata 1990–2003

Następujące z początkiem lat 90. XX w. proces transformacji gospodarczej oraz zwiększenie roli sektora usług spowodowały obniżenie przyrostu naturalnego w niemal wszystkich regionach Polski. W latach 1990–2003 przyrost rzeczywisty wyniósł 539 tys., a naturalny 755 tys. Dodatni przyrost rzeczywisty notowany był jednak tylko w latach 1990–1996, a od 1997 roku populacja kraju zaczęła się zmniejszać. Charakterystyczny dla tego okresu niż demograficzny był efektem występowania cykli demograficznych i znaczącego obniżenia płodności.

Spowodował on również zmianę charakteru wewnętrznych migracji, od 1990 r. nieprzerwanie zmniejszało się saldo ruchu ludności ze wsi do miast. Chociaż w latach 1997–2000 Polska posiadała największy w swej historii udział ludności miejskiej (61,9%), pojawiło się narastające z każdym rokiem zjawisko suburbanizacjisuburbanizacjasuburbanizacji, osiągające początkowo największą intensywność w rejonie dużych i średnich miast, z czasem obejmujące miasta o różnej wielkości, randze i funkcjach. Powodowało ono odwrócenie przeważającego kierunku migracji wewnętrznych oraz wzrost migracji wewnątrzregionalnych. Tereny wiejskie otaczające miasta stopniowo stawały się zurbanizowanymi obszarami miejskimi. Proces ten wywołał nasilenie się depopulacji wielu pozostałych obszarów wiejskich i miast. Największe tempo depopulacji występowało w przypadku miast przemysłowych, m.in. na Górnym Śląsku. Wyjątek stanowiły miasta atrakcyjne pod względem zróżnicowanego rynku pracy oraz ośrodki miejskie w regionach młodych pod względem demograficznym. Procesowi temu towarzyszył dynamiczny rozwój aglomeracji, powodujący jednak wyraźną polaryzację przestrzenną.

Lata 2004–2019

Po akcesji Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku utrwaliły się obserwowane już w poprzednim okresie tendencje migracji wewnętrznych. W tym czasie liczba ludności Polski zmniejszyła się o blisko 90 tys. osób, a przyrost rzeczywisty wyniósł zaledwie około 70 tys. osób. Wystąpił także wyraźny wzrost udziału ludności mieszkającej na terenach wiejskich kosztem obniżenia się populacji miast. Proces ten dotyczył niemal wszystkich regionów kraju, a udział ludności miejskiej spadł o niemal 2% w stosunku do początkowych lat XXI w. Nie oznaczało to jednak, że proces urbanizacji został zahamowany, zmianie uległa jednak jego forma, ponieważ współcześnie głównym kierunkiem urbanizacji w Polsce jest zjawisko suburbanizacji obszarów metropolitalnych, które pod względem administracyjnym są terenami wiejskimi.

Konsekwencją wzrastającego zaludnienia stref podmiejskich wokół dużych miast jest postępująca depopulacja wielu obszarów wiejskich i małych miast. Ponadto rozwój stref podmiejskich nasila proces kurczenia się centralnych obszarów metropolii.

Zjawiska te wykazują znaczne zróżnicowanie regionalne. Ubytek mieszkańców występuje m.in. w województwach: opolskim, łódzkim, lubelskim, śląskim, podlaskim i świętokrzyskim. Zwiększa się natomiast liczba mieszkańców największych wielofunkcyjnych aglomeracji miejskich – w rejonach Warszawy, Krakowa, Trójmiasta, Poznania, Wrocławia i aglomeracji bydgosko‑toruńskiej, a także, choć w mniejszym stopniu Szczecina, Białegostoku, Olsztyna, Lublina, Rzeszowa, Łodzi i Zielonej Góry. Rozwojowi tych obszarów towarzyszy proces rozlewania się miast i suburbanizacji.

Słownik