Przeczytaj
Ruchy masowe (grawitacyjne) mogą zostać niezauważone lub przynieść katastrofalne konsekwencje dla życia człowieka. Główną przyczyną ruchów grawitacyjnych jest zaburzenie stateczności stoku wskutek trzęsienia ziemi, zmiany spoistości skał, nadmiernego uwilgocenia, abrazji czy działalności człowieka. Największe zagrożenie skutkami ruchów masowych występuje na obszarach górskich, gdzie nachylenie stoków jest bardzo duże, co sprzyja powstawaniu ruchów masowych, a także na obszarach morskich w obrębie procesów abrazyjnych.
Zagrożenia wywołane przez osuwiska
Jak wspomniano, najbardziej niebezpieczne ruchy masowe występują na obszarach górskich, gdzie dodatkowo na osuwanie się gruntów wpływają wstrząsy sejsmiczne (Chiny, Włochy). W zależności od miejsca wystąpienia osuwisk konsekwencje z nimi związane są różne. Przykładowo na obszarach morskich ruchy masowe wywołane są na skutek abrazji, co najczęściej przyczynia się do niszczenia lasów oraz obiektów budowlanych usytuowanych w niedalekiej odległości od klifów, dlatego że podcinanie klifów przez fale powoduje „cofanie się” brzegu w głąb lądu. Innym przykładem jest występowanie obrywów skalnych w Norwegii, gdzie skały budujące fiordy są trwalsze. Ich osunięcia do wąskich zatok powodują nagłe podniesienie się poziomu wody, co prowadzi do zalania osiedli mieszkaniowych.
Osiadanie (subsydencja) powierzchni ziemi – może być traktowane jako specyficzna odmiana ruchów masowych, kiedy przemieszczenie odbywa się wyłącznie w pionie, a składowa pozioma ruchu jest zerowa
Z kolei na obszarach górskich, szczególnie w miejscach o chaotycznej zabudowie (np. w Karpatach), wystąpienie ruchów masowych przyczynia się w większości do strat materialnych związanych z kosztami, jakie niosą za sobą naprawa infrastruktury technicznej oraz zabezpieczanie stoków. Podczas opisywania skutków ruchów masowych nie należy zapominać o często lekceważonym zjawisku, jakim jest spełzywanie, które przyczynia się do powstawania pęknięć na budynkach oraz drogach. Często skutki tego zjawiska można obserwować w miastach położonych nad skarpami dolin rzecznych oraz sztucznych zbiorników wodnych (np. Sandomierz, Płock). Jednym z problemów wynikających z występowania ruchów masowych na obszarach zlokalizowanych w pobliżu sztucznych zbiorników wodnych jest fakt, że osuwiska przyczyniają się do zaburzenia stateczność zapory wodnej, a co za tym idzie mogą spowodować przelewanie się wody oraz bardziej poważne powodzie i zalania osiedli mieszkalnych. Jednym z najniebezpieczniejszych rodzajów ruchów masowych są spływy błotne (ang. debris flow), zwane murami w Alpach i sielami na Kaukazie, które polegają na szybkim przemieszczaniu się upłynnionego gruntu, prowadzącego do poważnych zniszczeń całych wiosek. Szczególnie niebezpiecznym rodzajem ruchów masowych są spływy gruzowe, które są następstwem gwałtownych i obfitych opadów atmosferycznych. Wówczas woda opadowa spływa po stokach, niosąc ze sobą błoto oraz drobny materiał gruzowy, który pod wpływem siły przemieszcza większe głazy. Ten rodzaj ruchów masowych jest bardzo niebezpieczny i powoduje bardzo ogromne straty.
Soliflukcja jest rodzajem spełzywania, który zachodzi w klimacie chłodnym, najczęściej podczas wiosennych roztopów. Zjawisko to polega na powolnym spełzywaniu wierzchniej warstwy gruntu.
Czynniki wpływające na występowanie ruchów masowych
Bezpośrednią przyczyną ruchów masowych jest zaburzenie równowagi grawitacyjnej stoku pod wpływem:
zmiany spoistości zwietrzeliny wskutek wietrzenia,
wzrostu masy zwietrzelinowej przez nasycenie jej wodą opadową i roztopową,
podcinania stoku przez rzekę, morze lub wybudowaną drogę,
trzęsień ziemi i wybuchów wulkanów,
działalności człowieka: kopalnie, tamy, zapory, nowe budynki, turyści.
Rodzaje ruchów masowych
Spełzywanie
Spełzywanie to powolne przemieszczanie się zwietrzeliny po porośniętym stoku o małym nachyleniu (do ok. 5°). W klimacie umiarkowanym odbywa się na skutek występowania okresów deszczowych i suchych lub zamarzania i odmarzania zwietrzeliny. W klimacie subpolarnym, gdzie w lecie odmarzająca powierzchniowa część wiecznej zmarzliny spływa po zamarzniętej warstwie, proces nazywa się soliflukcją. W Polsce spełzywanie gruntów występuje np. w miejscowości Chmiel w Bieszczadach.
Osuwanie
Osuwanie to szybkie przemieszczanie się zwietrzeliny po stoku o znacznym nachyleniu. Proces bywa katastrofalny w skutkach.
Spływanie
Spływanie to gwałtowne zsuwanie się silnie nasiąkniętego wodą materiału po stromych stokach. Takie zjawiska często nazywane są spływami błotnymi. Brak roślinności, ulewne deszcze, gwałtowne roztopy zwiększają ich siłę niszczącą.
Obrywanie
Obrywaniem określa się oderwanie wielkich bloków skalnych od ścian skalnych i ich przemieszczanie w powietrzu, a następnie osadzenie u podstawy stoku, często po roztrzaskaniu części bloków. W ścianach skalnych pozostają wyrwy lub nisze skalne.
Odpadanie
Odpadanie oznacza odrywanie się od ścian skalnych mniejszych fragmentów skał, które częściowo zsuwają się po stoku, żłobiąc podłużne rynny skalne (żleby), a częściowo przemieszczają się w powietrzu i gromadzą u stóp stoku w formie stożków usypiskowych. W Tatrach stożki te nazywane są piargami lub stożkami piargowymi.
Katastrofy wywołane występowaniem ruchów masowych
Najbardziej podatne na ruchy masowe są miejsca aktywne sejsmicznie o dużych spadkach terenu. W historii najczęściej na tych obszarach dochodziło do katastrofalnych skutków wywołanych przez ruchy masowe – bardzo dużej liczby ofiar oraz bardzo dużych strat materialnych.
Przykładem katastrofy wywołanej przez ruchy masowe jest lawina skalna w rejonie Huascarán w Peru, która została wywołana wstrząsem o magnitudziemagnitudzie 8 stopni w skali Richtera 31 maja 1970 r. Wówczas doszło do szybkiego osunięcia się mas lodowo‑skalnych, które w ciągu czterech minut pokonały drogę 11 kilometrów. Oszacowano, że średnia prędkość mas skalnych sięgała 160 km/h. Skutkiem tego zdarzenia było zasypanie dwóch miasteczek – Yungay i Ranrahirca – trzydziestometrową warstwą osadów o powierzchni około 20 ha. W wyniku tego zdarzenia śmierć poniosło ponad 18 tys. osób (wg niektórych danych 22–25 tys.).
Wystąpienie katastrofalnych ruchów masowych
Słownik
oznaczenie siły trzęsienia ziemi podawane w skali Richtera