Istota przemysłu

Przemysł to dział nierolniczej produkcji materialnej, w którym wydobywanie zasobów przyrody oraz ich przetwarzanie w dobra zaspokajające potrzeby ludzi jest prowadzone w dużych rozmiarach, przy zastosowaniu podziału pracy i przy użyciu maszyn (do przemysłu nie zalicza się rzemiosła i budownictwa). 
Indeks dolny Źródło: Encyklopedia PWN Indeks dolny koniec_{Źródło: Encyklopedia PWN}

Rozwój przemysłu wpływa bezpośrednio na tempo i poziom rozwoju gospodarczego. Miary rozwoju przemysłu to:

• wielkość produkcji przemysłowej w przeliczeniu na 1 mieszkańca kraju,

• udział przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego,

• udział wyrobów przemysłowych w obrotach handlu zagranicznego (głównie eksport),

• udział wartości środków trwałych w przemyśle w całym majątku trwałym gospodarki narodowej,

• udział zatrudnionych w przemyśle w zatrudnieniu ogółem.

Indeks dolny Źródło: Encyklopedia PWN Indeks dolny koniec_{Źródło: Encyklopedia PWN}

Podział przemysłu

Tempo, w jakim rozwija się przemysł, można zmierzyć za pomocą wskaźnika udziału procentowego przyrostu globalnej produkcji przemysłowej w określonym czasie w zestawieniu z wielkością produkcji w czasie uznanym za bazowy. Wpływ na tempo rozwoju przemysłu ma wielkość inwestycji w PNB, zależy także od opłacalności decyzji gospodarczych.

Pod względem ekonomicznego zastosowania wyroby wytwarzane przez przemysł można podzielić na dobra kapitałowe i konsumpcyjne. Ze względu na charakter działalności przemysł można podzielić na:

• wydobywczy, czyli zajmujący się pozyskiwaniem zasobów ze środowiska przyrodniczego (np. górnictwo węgla, pozyskiwanie ropy naftowej, górnictwo rud metali),

• przetwórczy, czyli zajmujący się przetwarzaniem surowców oraz materiałów, co ma na celu ich dalsze zastosowanie do zaspokajania potrzeb produkcyjnych i konsumpcyjnych.

Wielkość zakładów zajmujących się wytwórstwem można podzielić ze względu na ich rozmiar (drobne, średnie, wielkie). Kolejnym podziałem jest przemysł ciężki (produkcja dóbr inwestycyjnych) i lekki (produkcja dóbr konsumpcyjnych).

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 października 1997 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), w okresie od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31 grudnia 1999 r. Polska Klasyfikacja Działalności stosowana była równolegle z Europejską Klasyfikacją Działalności (EKD). Dnia 1 stycznia 2000 r. EKD została zastąpiona przez PKD. W 2004 r. PKD została zastąpiona przez PKD 2004, która to 3 lata później została zastąpiona przez PKD 2007.

W Polsce przemysł dzieli się zgodnie z klasyfikacją PKD 2007; wyróżnia się następujące sekcje:

• sekcja B – górnictwo i wydobywanie,

• sekcja C – przetwórstwo przemysłowe,

• sekcja D – wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych,

• sekcja E – dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacjąrekultywacja środowiska zdegradowanegorekultywacją.

Wpływ przemysłu na rozwój społeczno‑gospodarczy

Przemysł w gospodarce odgrywa bardzo ważną rolę, ponieważ wiąże się z produkcją dóbr inwestycyjnych dla wszystkich jej gałęzi. Przemysł zajmuje się wytwarzaniem maszyn, urządzeń oraz innych dóbr dla budownictwa (np. cement), transportu (np. produkcja opon), rolnictwa (np. nawozy, środki ochrony roślin) oraz handlu, usług i finansów. Dobra wytwarzane przez przemysł służą często do zaspokajania ludzkich potrzeb oraz poprawiają ich jakość życia. Jakość przemysłu przekłada się bezpośrednio na jakość wymiany handlowej, która przynosi zyski gospodarce.

Rozwój przemysłu przekłada się także na zwiększenie zasobów finansowych i chłonność rynku na dobra konsumpcyjne, inwestycje (np. budownictwo mieszkaniowe, infrastruktura techniczną i społeczna), wpływając na poprawę jakości życia. Rozwój podmiotów gospodarczych oddziałuje z kolei na zapotrzebowanie na kadrę pracowniczą posiadającą odpowiednie kwalifikacje zawodowe. W celu podniesienia kwalifikacji rozwijane są kierunki kształcenia na różnych poziomach edukacyjnych oraz dokształcania i doskonalenia zawodowego pracowników. Wraz z rozwojem następuje zwiększenie się społecznych aspiracji oraz wytyczanie nowych planów życiowych. Przebieg tych procesów wpływa na zmianę struktur demograficznych, społecznych i zawodowych mieszkańców określonego obszaru. Powstanie nowych podmiotów gospodarczych przyczynia się do aktywizacji istniejących już firm. Rozwój przemysłu oddziałuje na rozwój branży usługowej, która dąży do dostosowania się do potrzeb rynku i rozwijającego się społeczeństwa. Duży wpływ na rozwój lokalny, regionalny, krajowy, europejski i światowy ma dążenie do aktywizacji i współpracy międzynarodowej w obszarze handlu, wzrost popytu na rynku krajowym, który przekłada się na zwiększenie produkcji, rynku pracy i usług.

Rozwój gospodarczy i jego skutki

Podstawowe cele rozwoju gospodarczego w trzech następujących fazach:

• faza I – maksymalizacja tempa rozwoju gospodarczego,

• faza II – zwiększenie dobrobytu ekonomicznego (znacznie większa konsumpcja zasobów ekonomicznych, dóbr oraz środków finansowych),

• faza III – zwiększenie poziomu życia ludności (konsumpcja dóbr materialnych, zwiększenie znaczenia usług, poprawa poziomu zdrowia ludności oraz poprawa jakości środowiska przyrodniczego).

Negatywne skutki rozwoju gospodarczego:

• degradacja środowiska naturalnego i wykorzystywanie złóż surowcowych,

• występowanie chorób cywilizacyjnych (nowotwory, choroby układu krążenia itd.),

• zwiększenie patologii społecznych (przestępczość, alkoholizm, narkomania itd.),

• zbyt skomplikowana biurokracja,

• wzrost liczby wypadków komunikacyjnych,

• dezintegracja społeczna,

• widmo zagłady ludzkości wskutek wojny, ocieplenia klimatu, dziur ozonowych, awarii elektrowni jądrowej itd.

Największe zmiany w przemyśle

• Rewolucja przedprzemysłowa (XVI/XVII w.) – intensywny rozwój górnictwa węgla kamiennego spowodowany wykorzystaniem tego surowca jako źródła energii; ponadto rozwój hutnictwa, włókiennictwa oraz przemysłu maszynowego. Początek produkcji stali bezpośrednio z rozgrzanego żelaza.

• I rewolucja przemysłowa (XVIII/XIX w.) – miała miejsce w Anglii, Francji i Stanach Zjednoczonych oraz innych krajach europejskich, w tym w Polsce. Skonstruowano wówczas urządzenia, które zrewolucjonizowały przemysł: maszynę parową, maszynę przędzalniczą, maszynę tkacką, statek parowy oraz parowóz. Dynamicznie rozwijały się transport, hutnictwo, przemysł włókienniczy i górnictwo. Głównym źródłem energii był węgiel kamienny.

• II rewolucja przemysłowa (XIX/XX w.) – na znaczeniu straciła Wielka Brytania, a szczególnie intensywny rozwój przeżywały Stany Zjednoczone (nowa potęga gospodarcza), Japonia, Niemcy i ZSRR. Wynalazki tego okresu to: rafinacja ropy naftowej, żarówka, wysokoprężny silnik spalinowy, pierwszy samochód osobowy z silnikiem wysokoprężnym, samolot, telegraf elektromagnetyczny (pozwalający przesyłać informację na odległość), silnik gazowy, dynamit, karabin maszynowy, telefon oraz odkurzacz elektryczny. Najbardziej rozrósł się wówczas przemysł chemiczny, maszynowy i elektromaszynowy, a także hutnictwo miedzi i aluminium. Coraz większe znaczenie miało górnictwo naftowe i przetwórstwo ropy. Głównym źródłem energii były: ropa, węgiel kamienny (tracący na znaczeniu), gaz ziemny i energia jądrowa.

• III rewolucja przemysłowa, rewolucja naukowo‑techniczna (od lat 70. XX w. do dziś) – ma miejsce w krajach rozwiniętych gospodarczo oraz w Azji Południowo‑Wschodniej. Wynaleziono m.in. półprzewodniki, układy scalone, tranzystor, mikroprocesory, światłowody, biotechnologię i energię atomową. Zachodzą zmiany w strukturze produkcji przemysłowej. Rozwijają się przemysły zaawansowanych technologii (głównie elektroniczny i elektrotechniczny, precyzyjny, chemiczny), które wpłynęły na rozwój technopolii. Postępująca mechanizacja i komputeryzacja produkcji przemysłowej powoduje często tzw. bezrobocie technologiczne. Wzrasta znaczenie wysoko wykwalifikowanej kadry. Technopolie lokalizowane są głównie w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo, w obrębie obszarów zurbanizowanych o dogodnym położeniu komunikacyjnym, w sąsiedztwie ośrodków naukowo‑badawczych (np. Dolina Krzemowa w USA, Tuluza we Francji). Głównym źródłem energii są: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny, energia jądrowa oraz źródła alternatywne.

RwErp7YH2xdYe

Narysowana ołówkiem rycina przedstawia maszynę parową, która znajduje się na podwyższeniu. Widoczne są dwa koła zębate. Większe koło w ruch wprawiają korbowody, które łączą koło z dwoma równoległymi tłokami. Wprawiają one koło zamachowe w ruch. Pod podwyższeniem widoczni są ludzie, którzy są elegancko ubrani i omawiają pracę maszyny.

Skutki rewolucji przemysłowych

Skutki społeczne:

• migracja ludności ze wsi do miast (rozwój  urbanizacji),

• rozwój medycyny i higieny,

• powstanie prawa pracy,

• zmniejszenie się udziału ludności zatrudnionej w sektorze rolniczym na rzecz przemysłu oraz usług,

• stworzenie związków zawodowych,

• powstanie ruchu robotniczego i praw socjalnych,

• upadek chłopstwa oraz rzemieślników i właścicieli ziemskich,

• rozwój klasy robotniczej,

• demokratyzacja ludności,

• powstanie nowych ruchów społecznych (np. luddyści - burzyciele maszyn).

Skutki gospodarcze:

• zwiększenie popytu na dobra,

• pozyskiwanie tanich surowców,

• poszukiwanie nowych rynków zbytu,

• zwiększone wydobycie surowców mineralnych oraz produkcja stali,

• intensyfikacja produkcji bawełny,

• rozwój kolei,

• wykorzystanie maszyn parowych w przemyśle i transporcie,

• rozwój miast i komunikacji miejskiej,

• rozwój transportu morskiego,

• zmechanizowanie rolnictwa,

• utworzenie pierwszych okręgów przemysłowych,

• industrializacja,

• degradacja środowiska.

Przestrzenne zróżnicowanie procesów industrializacji na świecie

Struktura przemysłu w skali świata jest silnie zróżnicowana. W krajach wysoko rozwiniętych znaczny udział ma tzw. przemysł zaawansowanych technologii (high‑tech). Z kolei w krajach rozwijających się brak możliwości kapitałowych, brak wykształconej kadry i słabo rozwinięty rynek zbytu sprawiają, że produkcja przemysłowa nadal związana jest z górnictwem, przemysłem lekkim i spożywczym. W latach 60. XX w. tzw. „tygrysy azjatyckie” (Singapur, Korea Południowa, Hongkong, Tajwan) stworzyły korzystne dla inwestorów warunki do zakładania przedsiębiorstw produkujących na eksport, gwarantując liberalne przepisy podatkowe, niskie ceny gruntów i tanią siłę roboczą. Z czasem kraje te zaczęły odgrywać ważną rolę w produkcji elektroniki użytkowej. Osiągnęły też wysoki wzrost gospodarczy. Do nowo uprzemysłowionych krajów zalicza się: Chiny, Brazylię, Indie, Argentynę oraz Meksyk. Specjalizacja światowej produkcji zależy od istniejącej bazy surowcowej i energetycznej. Im większy kraj, tym bardziej zróżnicowana jest struktura przemysłu.

Słownik