Stan środowiska można analizować w różnych aspektach jakościowych i ilościowych, najczęściej jednak jest on charakteryzowany poprzez dane o zanieczyszczeniu jego poszczególnych komponentów. Zanieczyszczenia to substancje ciekłe, stałe lub gazowe wprowadzanie przez człowieka, bezpośrednio lub pośrednio, do powietrza, wód lub gleby w takich ilościach, które mogą zagrażać zdrowiu człowieka, negatywnie wpływać na klimat, organizmy żywe, glebę lub wodę, a także powodować inne szkody w środowisku. Kontrolę stanu środowiska prowadzi w Polsce Inspekcja Ochrony Środowiska w ramach systemu Państwowego Monitoringu Środowiska. Dane dotyczące bieżącej jakości środowiska są publikowane w raportach o stanie środowiska Polski i województw, a także w ocenach jakości poszczególnych komponentów środowiska. Możesz się z nimi zapoznać na stronie internetowej gios.gov.pl. Więcej informacji na ten temat znajdziesz też w e‑materiale „Monitoring stanu środowiska w PolsceD9GZd1sa3Monitoring stanu środowiska w Polsce”.

Wpływ poszczególnych sektorów gospodarki na stan zanieczyszczenia środowiska w Polsce

Gospodarowanie polega na przekształcaniu zasobów naturalnych w dobra ekonomiczne. W procesie tym wszystkie formy działalności gospodarczej powodują skutki lokalne w otaczającej przestrzeni, zasięg oddziaływania niektórych z nich może być jednak znacznie większy i obejmować rozległe regiony. Przykładowo oddziaływanie emisji z kominów o wysokości ponad 200 m może obejmować swym zasięgiem teren w promieniu ponad 50 km od emitora. Rosnące systematycznie zapotrzebowanie na energię w Polsce sprawiło, że głównym źródłem zanieczyszczeń są produkty spalania paliw kopalnych w sektorze produkcji energii, przemyśle, transporcie i gospodarstwach domowych, docierające wraz z obiegiem atmosferycznym i wodnym do wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego i powodujące ich zanieczyszczenie. Źródłem zanieczyszczeń środowiska są także ścieki i odpady przemysłowe oraz komunalne i rolnictwo, zwłaszcza intensywne.

R1BaCe1Nso9WN

Wykres kołowy przedstawia strukturę emisji dwutlenku siarki do powietrza. 39% pochodzi z transportu. 7% ze spalania paliw w przemyśle. 21% z przemysłu energetycznego. 23% z pozostałych źródeł. 2% z procesów przemysłowych. 8% z gospodarstw domowych.

RGWE8RAD2to6E

Wykres kołowy przedstawia strukturę emisji pyłów do powietrza. 6% pochodzi z transportu. 7% ze spalania paliw w przemyśle. 4% z przemysłu energetycznego. 28% z pozostałych źródeł. 23% z procesów przemysłowych. 32% z gospodarstw domowych.

R1HcS6fvv91Td

Struktura emisji tlenków siarki do powietrza w Polsce w 2019 roku

R1WmRYiflwhaO

Wykres przedstawia wytworzone odpady. W 2000 roku odpady komunalne stanowiły 12,2 miliona ton a inne niż komunalne 125,5 miliona ton. W 2005 roku odpady komunalne stanowiły 12,2 miliona ton a inne niż komunalne 124,6 miliona ton. W 2010 roku odpady komunalne stanowiły 12 milionów ton a inne niż komunalne 113,5 miliona ton. W 2015 roku odpady komunalne stanowiły 10,9 miliona ton a inne niż komunalne 131 miliona ton. W 2018 roku odpady komunalne stanowiły 12,5 miliona ton a inne niż komunalne 115,3 miliona ton. W 2019 roku odpady komunalne stanowiły 12,8 miliona ton a inne niż komunalne 114,1 miliona ton.

Efektem tych oddziaływań jest zanieczyszczenie powietrza, gleb, wód oraz roślinności wywołane akumulacją substancji chemicznych pochodzących ze źródeł przemysłowych, komunalnych, transportu i rolnictwa oraz występowanie kwaśnych opadów związanych z dużymi stężeniami zanieczyszczeń gazowych w powietrzu, zwłaszcza dwutlenku siarki, prowadzące do uszkodzenia roślinności i wyjałowienia gleb ze składników pokarmowych. Zanieczyszczenia uwalniane ze źródeł antropogenicznych wywołują także zmiany cech fizycznych środowiska wodno‑gruntowego, wód powierzchniowych, podziemnych i morskich wskutek zrzutu ścieków, wód chłodniczych, wylewisk i wycieków z nieszczelności instalacji, przez co stwarzają zagrożenie dla wodnych organizmów i ograniczają gospodarcze wykorzystanie wód.

Przemysł wpływa na zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego poprzez emisję wysoką i niezorganizowaną zanieczyszczeń pyłowych i gazowych powstających wskutek procesów technologicznych (głównie spalania paliw kopalnych i przerobu surowców). Obejmuje ona pył PM10, PM2,5, tlenek i dwutlenek węgla (CO, COIndeks dolny 2₂), tlenek siarki (SO₂), dwutlenek azotu (NO₂), węglowodory – benzo(a)piren, metan (CH₄), gazy cieplarniane jak np. freony (CFC), podtlenek azotu (N₂O) i wiele innych. Zanieczyszczenie środowiska powoduje również produkcja ścieków przemysłowych o różnorodnym składzie chemicznym i zróżnicowanych cechach fizycznych, zależnych od procesów produkcyjnych, zawierających organiczne i nieorganiczne związki chemiczne, w tym m.in. jony metali ciężkich, substancje promieniotwórcze, węglowodory i biocydy, a także wytwarzanie i składowanie odpadów przemysłowych, w tym szczególnie szkodliwych dla środowiska zawierających np. metale ciężkie, dioksyny, węglowodory, substancje radioaktywne i wiele innych substancji organicznych i nieorganicznych.

RmLud8cvk5PiV

Wykres przedstawia ścieki przemysłowe i komunalne. W 2000 roku ścieki z podwyższonym usuwaniem biogenów stanowiły około 0,75 hektometra sześciennego. Ścieki biologiczne stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego. Ścieki chemiczne stanowiły prawie 1 hektometr sześcienny. Ścieki mechaniczne stanowiły 0,5 hektometra sześciennego. Natomiast ścieki nieoczyszczane stanowiły około 0,25 hektometra sześciennego. W 2005 roku ścieki z podwyższonym usuwaniem biogenów stanowiły ponad 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki biologiczne stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego. Ścieki chemiczne stanowiły około 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki mechaniczne stanowiły 1 hektometr sześcienny. Natomiast ścieki nieoczyszczane stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego. W 2010 roku ścieki z podwyższonym usuwaniem biogenów stanowiły około 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki biologiczne stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego. Ścieki chemiczne stanowiły poniżej 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki mechaniczne stanowiły 1 hektometr sześcienny. Natomiast ścieki nieoczyszczane stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego. W 2015 roku ścieki z podwyższonym usuwaniem biogenów stanowiły około 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki biologiczne stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego. Ścieki chemiczne stanowiły około 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki mechaniczne stanowiły 1 hektometr sześcienny. Natomiast ścieki nieoczyszczane stanowiły poniżej 0,2 hektometra sześciennego. W 2018 roku ścieki z podwyższonym usuwaniem biogenów stanowiły około 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki biologiczne stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego. Ścieki chemiczne stanowiły 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki mechaniczne stanowiły 1 hektometr sześcienny. Natomiast ścieki nieoczyszczane stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego. W 2019 roku ścieki z podwyższonym usuwaniem biogenów stanowiły około 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki biologiczne stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego. Ścieki chemiczne stanowiły 0,5 hektometra sześciennego. Ścieki mechaniczne stanowiły 1 hektometr sześcienny. Natomiast ścieki nieoczyszczane stanowiły około 0,2 hektometra sześciennego.

R11RJscDI4GZn

Wykres kołowy przedstawia strukturę odpadów przemysłowych. 26% to odpady z flotacyjnego wzbogacenia nad metali nieżelaznych. 26% odpady powstające przy płukaniu i oczyszczaniu kopalin. 8% to mieszanki popiołowo żużlowe z mokrego odprowadzania odpadów paleniskowych. 4% to odpady z wydobywania kopalin innych niż rudy metali. 2% to popioły lotne z węgla.

Transport wpływa na zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego poprzez emisję powstających wskutek spalania paliw substancji pyłowych i gazowych, m.in. dwutlenku azotu (NO₂), węglowodorów – benzo(a)pirenu, pyłu PM10, PM2,5, tlenku i dwutlenku węgla (CO, CO₂) czy metali ciężkich. Zanieczyszczenia powstają także przez wycieki paliwa i transportowanych ładunków ze środków transportu lądowego i morskiego (np. węglowodory, pestycydy, substancje chemiczne, oleje, smary, produkty ropopochodne i in.) oraz przez odpady poeksploatacyjne ze środków transportu zawierające potencjalnie toksyczne substancje chemiczne organiczne i nieorganiczne. Pewne znaczenie ma również pylenie z nawierzchni drogowych. Zmiany środowiska związane z transportem na ogół współwystępują z zagrożeniami generowanymi przez inne formy działalności antropogenicznej, głównie przemysł i urbanizację.

R1VcQ5pvbXhjQ

Wykres kołowy przedstawia udział rodzajów środków transportu w emisji pyłu zawieszonego. 54% pochodzi z samochodów osobowych. 28% z samochodów ciężarowych o masie powyżej 3,5 tony. 9% z samochodów innych niż osobowe o masie do 3,5 tony. 4% z autobusów. 5% z ciągników rolniczych. 0% z motoaren i motocykli.

RhDbKQDBcMBMh

Wykres kołowy przedstawia udział rodzajów środków transportu w emisji tlenków azotu. 38% pochodzi z samochodów osobowych. 38% z samochodów ciężarowych o masie powyżej 3,5 tony. 12% z samochodów innych niż osobowe o masie do 3,5 tony. 6% z autobusów. 6% z ciągników rolniczych. 0% z motoaren i motocykli.

RO8lv8sIooo1x

Udział poszczególnych rodzajów środków transportu w emisji tlenków siarki w Polsce w 2019 roku

Urbanizacja wpływa na zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego poprzez emisję niską zanieczyszczeń pyłowych i gazowych powstających wskutek procesów bytowych, np. ogrzewania domów za pomocą indywidualnych palenisk, pieców, kotłowni i innych instalacji grzewczych wyposażonych w kotły nieodpowiedniej klasy, w których wykorzystuje się niskiej jakości węgiel, muł i miał węglowy, czasem odpady. Jej produktami są m.in. pył PM10, PM2,5, tlenek i dwutlenek węgla (CO, CO₂), tlenek siarki (SO₂), dwutlenek azotu (NO₂), węglowodory – benzo(a)piren i in. Szacuje się, że z tych źródeł pochodzi blisko połowa zanieczyszczeń pyłowych będących składnikiem smogu. Istotne znaczenie ma również produkcja odpadów komunalnych organicznych (resztki żywności, wydaliny biologiczne) i nieorganicznych (plastik, szkło, metale, produkty paleniskowe i in.), szarejszara wodaszarej i czarnejczarna wodaczarnej wody.

R9iUSCKFgumXP

Wykres kołowy przedstawia strukturę odpadów komunalnych. 74% to odpady zmieszane. 3% papier i tekstura. 5% szkło. 3% tworzywa sztuczne. 0% metale, tekstylia, odpady niebezpieczne. 5% odpady wielkogabarytowe. 10% odpady biodegradowalne.

RiQrCilnUzbQR

Wykres kołowy przedstawia strukturę paliw stosowanych do ogrzewania gospodarstw domowych. 50% to węgiel. 23% gaz. 9% drewno. 5% olej. 5% LPG. 4% prąd. 2% ekogroszek. 2% pelet.

Rolnictwo wpływa na zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego poprzez zabiegi agrochemiczne – nawożenie mineralne i organiczne, stosowanie środków ochrony roślin, a także przemysłową hodowlę zwierząt, z którą związana jest emisja gazów cieplarnianych (amoniak, podtlenek azotu). Wpływ rolnictwa na środowisko jest trudny do precyzyjnego określenia, ponieważ nakłada się na inne formy antropopresji skutkującej zanieczyszczeniem gleby, zmianami warunków wodnych czy też zmianami różnorodności biologicznej ekosystemów uprawowych. Bez wątpienia jednak działalność rolnicza powoduje zanieczyszczenie atmosfery gazami cieplarnianymi (np. metan), zanieczyszczenie gleb substancjami nawozowymi i środkami ochrony roślin, zakwaszenie gleby i jej wyjałowienie ze składników pokarmowych i próchnicy w warunkach monokulturowej uprawy.

Regionalne zróżnicowanie presji antropogenicznej na środowisko przyrodnicze w Polsce

R1bh6E3RYbONd

Wykres przedstawia emisję zanieczyszczeń pyłowych. W województwie dolnośląskim było to ponad 1. W kujawsko pomorskim 2. W lubelskim ponad 1. W lubuskim poniżej 1. W łódzkim prawie 2. W małopolskim 1,5. W mazowieckim ponad 2. W opolskim ponad 1. W podkarpackim 1. W podlaskim poniżej 1. W pomorskim poniżej 1. W śląskim 5,5. W świętokrzyskim prawie 2. W warmińsko mazurskim poniżej 1. W wielkopolskim i zachodniopomorskim prawie 2.

Ruoxsh0UUyNDl

Wykres przedstawia emisję zanieczyszczeń gazowych. W województwie dolnośląskim było to 10000. W kujawsko pomorskim 10000. W lubelskim prawie 5000. W lubuskim poniżej 5000. W łódzkim prawie 40000. W małopolskim prawie 10000. W mazowieckim ponad 30000. W opolskim prawie 15000. W podkarpackim poniżej 5000. W podlaskim poniżej 5000. W pomorskim ponad 5000. W śląskim ponad 30000. W świętokrzyskim prawie 15000. W warmińsko mazurskim poniżej 5000. W wielkopolskim ponad 10000. W zachodniopomorskim ponad 5000.

R18dKxJEGhUnx

Wykres przedstawia wytworzone odpady przemysłowe. W województwie dolnośląskim było to prawie 35000. W kujawsko pomorskim poniżej 5000. W lubelskim ponad 5000. W lubuskim poniżej 5000. W łódzkim prawie 10000. W małopolskim ponad 5000. W mazowieckim ponad 5000. W opolskim poniżej 5000. W podkarpackim poniżej 5000. W podlaskim poniżej 5000. W pomorskim poniżej 5000. W śląskim 30000. W świętokrzyskim 5000. W warmińsko mazurskim poniżej 5000. W wielkopolskim poniżej 5000. W zachodniopomorskim ponad 5000.

R9aQ6DKKQRgIo

Wykres przedstawia odpady komunalne. W województwie dolnośląskim odpady zmieszane to 800 a ogółem 1000. W kujawsko pomorskim odpady zmieszane to 500 a ogółem prawie 600. W lubelskim odpady zmieszane to 300 a ogółem 400. W lubuskim odpady zmieszane to 300 a ogółem ponad 300. W łódzkim odpady zmieszane to prawie 600 a ogółem 700. W małopolskim odpady zmieszane to prawie 700 a ogółem 1000. W mazowieckim odpady zmieszane to prawie 1200 a ogółem 1500. W opolskim odpady zmieszane to prawie 200 a ogółem ponad 200. W podkarpackim odpady zmieszane to prawie 400 a ogółem 400. W podlaskim odpady zmieszane to prawie 200 a ogółem ponad 200. W pomorskim odpady zmieszane to 600 a ogółem 800. W śląskim odpady zmieszane to 1000 a ogółem 1500. W świętokrzyskim odpady zmieszane to 200 a ogółem 200. W warmińsko mazurskim odpady zmieszane to prawie 400 a ogółem prawie 400. W wielkopolskim odpady zmieszane to prawie 900 a ogółem 1000. W zachodniopomorskim odpady zmieszane to 500 a ogółem 500.

R17BZwhgwUyKC

Wykres przedstawia ścieki przemysłowe i komunalne. W województwie dolnośląskim, kujawsko pomorskim, lubelskim, lubuskim, łódzkim, małopolskim, opolskim, podkarpackim, podlaskim, pomorskim, śląskim i warmińsko mazurskim było to poniżej 500. W województwie mazowieckim prawie 2500. W województwie świętokrzyskim i wielkopolskim prawie 1500. W województwie zachodniopomorskim 1000.

RmxLlXoSI8xEJ

Wykres przedstawia ścieki przemysłowe odprowadzane do wód lub ziemi. W województwie dolnośląskim, kujawsko pomorskim, lubelskim, lubuskim, łódzkim, małopolskim, opolskim, podkarpackim, podlaskim, pomorskim, śląskim i warmińsko mazurskim było to poniżej 500. W województwie mazowieckim ponad 2000. W województwie świętokrzyskim ponad 1000. W województwie wielkopolskim 1000. W województwie zachodniopomorskim poniżej 1000.

RI9q300bEP2of

Wykres przedstawia ścieki komunalne odprowadzone do wód lub ziemi. W województwie dolnośląskim było to 8. W kujawsko pomorskim 5. W lubelskim ponad 5. W lubuskim 2. W łódzkim prawie 10. W małopolskim prawie 12. W mazowieckim 11. W opolskim prawie 4. W podkarpackim 4. W podlaskim prawie 4. W pomorskim ponad 6. W śląskim 8. W świętokrzyskim 2. W warmińsko mazurskim prawie 6. W wielkopolskim 9. W zachodniopomorskim 3.

Stan zanieczyszczenia powietrza w Polsce

Jakość powietrza jest czynnikiem bezpośrednio wpływającym na warunki życia i zdrowie ludzi i zwierząt, powoduje bowiem wiele dolegliwości np. układu oddechowego i krwionośnego. Obecność zanieczyszczeń w powietrzu decyduje także o stanie ekosystemów, a nawet wywołuje zmiany klimatu. Największy wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie obserwuje się na obszarach przemysłowych i zurbanizowanych.

Do zanieczyszczeń o szczególnie negatywnym wpływie należą: dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek i dwutlenek węgla, ozon, amoniak, pyły zawieszone zawierające metale ciężkie (ołów, arsen, kadm, nikiel, chrom, wanad i in.), węglowodory (np. benzo(a)piren, benzen), niemetanowe lotne związki organiczne (NMLZO) i szereg innych substancji.

Średnie roczne stężenia dwutlenku siarki w powietrzu utrzymują się poniżej norm na terenie całego kraju, natomiast zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem azotu występuje głównie w większych miastach i przy dużych arteriach komunikacyjnych. Największy problem z zanieczyszczeniem powietrza w Polsce występuje w przypadku wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (np. benzo(a)pirenu) oraz pyłu zawieszonego PM10 i PM 2,5.

Polska przoduje w europejskich rankingach stężeń tych zanieczyszczeń, a normy określone prawem unijnym i polskim są przekraczane kilka, a nawet kilkunastokrotnie w wielu miejscowościach, zwłaszcza małych i średnich miastach położonych głównie w południowej części kraju.

Pył zawieszony jest mieszaniną bardzo małych cząstek stałych i ciekłych, tworzy go szeroka gama pierwiastków i związków chemicznych, a jego skład jest ściśle związany z pochodzeniem, miejscem występowania, porą roku i warunkami pogodowymi. W warunkach polskich pył zawieszony składa się głównie z węgla w postaci związków organicznych (węglowodorów, np. benzo(a)pirenu), węgla elementarnego, siarczanów, azotanów, chlorków, związków amonowych, związków krzemu, aluminium i żelaza. Jako składniki śladowe występują w nim również metale ciężkie (np. Cd, Pb, Hg, Zn, Cu, Ni, As).

Najwyższe stężenia pyłu PM2,5 w aglomeracjach i miastach powyżej 100 tys. mieszkańców odnotowano w 2019 r. w aglomeracji górnośląskiej i krakowskiej, rybnicko‑jastrzębskiej oraz w Bielsku‑Białej. Najniższe stwierdzono w aglomeracji trójmiejskiej, bydgoskiej i szczecińskiej oraz w Zielonej Górze i Koszalinie. Przekroczenia norm stężeń pyłu zawieszonego PM2,5 (25 µg/m³) występują na ponad 40% obszaru kraju, głównie w miastach na obszarze województw: śląskiego, małopolskiego i łódzkiego. Najniższe stężenia pyłu PM2,5 notuje się w województwach północnej i zachodniej Polski.

W świetle raportów Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) i Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 2018 roku dotyczących jakości powietrza w Europie i na świecie, 36 z 50 miast w Unii Europejskiej o największym stężeniu pyłu zawieszonego PM2,5 znajduje się w Polsce. Najbardziej zanieczyszczonymi polskimi miastami są Opoczno, Żywiec, Rybnik i Pszczyna. W miastach tych nie ma rozbudowanego przemysłu, smog powodowany jest więc niską emisją i występuje głównie w sezonie grzewczym (wrzesień–kwiecień), czemu sprzyja dodatkowo położenie miast w obniżeniach, np. w dolinach rzek i kotlinach, utrudniające rozpraszanie zanieczyszczeń. Więcej na ten temat przeczytasz w e‑materiale „Najbardziej zanieczyszczone miasta Polski”.

R1elXEjTHp9yG

Mapa Polski przedstawia średnie roczne stężenie pyłu PM2,5. Powyżej 25,20 występuje w okolicy Katowic, Krakowa, Kielc, Poznania, Warszawy i gdzieniegdzie w województwie łódzkim i podkarpackim. Od 20,5 do 23 występuje w województwie śląskim i małopolskim. W reszcie województw występuje poniżej 20,50 w czym w województwie zachodniopomorskim, pomorskim, warmińsko mazurskim i podlaskim poniżej 10.

Przekroczenia dobowych norm stężeń pyłu zawieszonego PM10 występują na 70% obszaru kraju, głównie w środkowej i południowej Polsce, najczęściej w okresie jesienno‑zimowym. Związane są głównie z emisją pyłu pochodzącą z indywidualnego ogrzewania budynków, czyli z tzw. niską emisją. Największa liczba dni ze stężeniem powyżej normy występuje na obszarze aglomeracji górnośląskiej, Krakowa, Warszawy i Łodzi oraz w małych i średnich miastach na południu kraju. Udział ludności narażonej na ponadnormatywne stężenia pyłu PM10 w Polsce przekracza znacznie średnią europejską.

RYqpEToM09wyl

Mapa Polski przedstawia średnie roczne stężenie pyłu PM10. Powyżej 25,20 występuje w okolicy Katowic, Krakowa, Kielc, Poznania, Warszawy, Łodzi i gdzieniegdzie w województwie dolnośląskim, opolskim, lubelskim, podkarpackim i małopolskim. Od 20,5 do 23 występuje w województwie śląskim, małopolskim, świętokrzyskim, wielkopolskim, mazowieckim. W reszcie województw występuje poniżej 20,50 w czym w województwie lubuskim, zachodniopomorskim, pomorskim, warmińsko mazurskim i podlaskim poniżej 10.

Podobny rozkład przestrzenny wykazują stężenia zawartego w pyle benzo(a)pirenu należącego do wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych. Najwyższe występują w okresie jesienno‑zimowym na gęsto zabudowanych obszarach, gdzie domy lub mieszkania są ogrzewane węglem lub drewnem.

Wśród krajów Unii Europejskiej w Polsce skala przekroczeń normy benzo(a)pirenu (1 ng/m³) jest największa. Ponadnormatywne zanieczyszczenie występuje na ponad 90% obszaru kraju, we wszystkich województwach, przy czym najwyższe stężenia tego zanieczyszczenia odnotowano w południowej i centralnej Polsce, głównie na obszarze województwa małopolskiego, śląskiego i świętokrzyskiego oraz na znacznych obszarach województwa opolskiego, podkarpackiego, łódzkiego, dolnośląskiego, mazowieckiego i wielkopolskiego.

RuGvt11levucg

Mapa polski przedstawia obszary przekroczeń normy benzoapirenu. Obszary te to województwo śląskie, małopolskie, świętokrzyskie, wielkopolskie, zachodnie podkarpackie, wschodnie opolskie, wschodnie dolnośląskie, północne łódzkie, północne kujawsko pomorskie, okolice Warszawy, Lublina, Białegostoku, Szczecina, Gdańska.

W przypadku ozonu również notuje się przekroczenia normy stężeń (120 μmug/m³), są one jednak mniej częste w porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej i występują na 13% obszaru kraju, głównie w południowo‑zachodniej, południowej i środkowej Polsce. Średnia liczba dni z ponadnormatywnymi stężeniami ozonu wynosi 20–30.

Ozon ma zdolność przenoszenia się na duże odległości, dlatego jego stężenia na obszarze Polski zależą w dużej mierze od jego stężenia w masach powietrza napływających nad teren Polski – głównie z południowej i południowo‑zachodniej Europy.

R1M0ClR6p2oFy

Mapa Polski przedstawia średnia liczbę dni z przekroczeniem normy ozonu troposferycznego. Od 26 do 30 wystąpiło w województwie dolnośląskim, śląskim, łódzkim i świętokrzyskim. Od 21 do 25 wystąpiło w województwie dolnośląskim, lubuskim, wielkopolskim, opolskim, śląskim, małopolskim, łódzkim i świętokrzyskim. Od 16 do 20 wystąpiło w województwie lubuskim, wielkopolskim, łódzkim, świętokrzyskim, podkarpackim, małopolskim, opolskim i dolnośląskim. Od 11 do 15 wystąpiło w województwie lubuskim, zachodniopomorskim, wielkopolskim, kujawsko pomorskim, mazowieckim, lubelskim, podkarpackim. Od 6 do 10 wystąpiło w województwie zachodniopomorskim, kujawsko pomorskim, pomorskim, warmińsko mazurskim, mazowieckim, podlaskim. Od 1 do 5 wystąpiło w województwie pomorskim i warmińsko mazurskim.

Stan zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych

Najbardziej narażone na zanieczyszczenia są wody powierzchniowe, do których następują zrzuty ścieków przemysłowych i komunalnych, powstających w wyniku procesów technologicznych w zakładach przemysłowych, intensyfikacji rolnictwa oraz postępujących procesów urbanizacji i suburbanizacji, zwłaszcza w sąsiedztwie dużych aglomeracji miejskich.

Głównymi odbiorcami ścieków są zlewnie położone na obszarze Górnego Śląska oraz w rejonie Warszawy i Gdańska.

Stan jakości wód powierzchniowych w Polsce (rzek, jezior i zbiorników zaporowych), określany w granicach zlewni na podstawie obszernego zestawu cech fizycznych, chemicznych, biologicznych i hydromorfologicznych decydujących o stanie ekologicznym i chemicznym wód, należy ocenić jako zły. Wynika to z faktu, że stężenia badanych parametrów nie wykazywały przekroczenia prawnie obowiązujących norm jakości w przypadku zaledwie ok. 1% badanych zlewni rzek i zbiorników zaporowych oraz 2,6% jezior.

Re8b2OsvWfs1q

Mapa Polski przedstawia stan wód powierzchniowych. Dobry stan wód występuje miejscowo na Warmii i Mazurach, na pojezierzu, w okolicach Kielc, w Karpatach. W reszcie miejsc występuje zły stan wód lub brak oceny jej stanu.

Znacznie lepszą jakością charakteryzują się wody podziemne badane w punktach pomiarowych monitoringu chemicznego. W 79% punktów stan chemiczny wód podziemnych był dobry, w pozostałych 21% słaby, co jest na ogół wynikiem oddziaływania presji antropogenicznej, zwłaszcza na wody pierwszego horyzontu wodonośnego.

Więcej informacji na ten temat uzyskasz z e‑materiału „Źródła zanieczyszczeń hydrosfery”.

W niektórych rejonach Polski (zwłaszcza w sąsiedztwie dużych miast i aglomeracji) zanieczyszczenie wód jest przyczyną ich niedoboru, który nie przejawia się jednak bezwzględnym zmniejszeniem zasobów wodnych, ale ograniczoną dostępnością wód o odpowiedniej jakości. Przemysł nie jest już jednak głównym sprawcą zanieczyszczenia wód, staje się nim obecnie gospodarka komunalna, która odprowadza do rzek ponad 60% ogólnej objętości ścieków wymagających oczyszczania. Obserwowane w Polsce zanieczyszczenie wód ogranicza społeczne, ekonomiczne i środowiskowe wykorzystanie zasobów i powoduje konieczność oczyszczania i uzdatniania wód.

Stan zanieczyszczenia gleb i gruntów

Stan zanieczyszczenia gleb w Polsce wykazuje znaczne regionalne zróżnicowanie zależne nie tylko od występowania obszarów zurbanizowanych i przemysłowych, ale także naturalnych cech gleby i związanych z nimi predyspozycji do degradacji.

Podstawowym przejawem degradacji gleb w Polsce jest ich zakwaszenie wynikające w znacznej mierze z przyczyn naturalnych. W ponad 90% obszaru kraju występują bowiem gleby wytworzone z kwaśnych skał osadowych. Natomiast do antropogenicznych przyczyn zakwaszenia gleb należą: stosowanie nawozów mineralnych, lokalny wpływ kwaśnych opadów oraz wieloletnie zaniedbania w zakresie wapnowania gleb przy jednoczesnym zwiększeniu ilości nawozów azotowych, które w większości zakwaszają glebę. Zakwaszenie gleb jest obecnie w Polsce jednym z najważniejszych czynników ograniczających produkcję roślinną.

RsHvLloVCBdC2

Mapa Polski przedstawia stan zakwaszenia gleb użytków rolnych w latach od 2016 do 2019. Od 61 do 80% gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych wystąpiło w województwie podlaskim i podkarpackim. Od 41 do 60% wystąpiło w województwie lubelskim, mazowieckim, łódzkim, śląskim i małopolskim. Od 21 do 40% wystąpiło w województwie dolnośląskim, świętokrzyskim, lubuskim, wielkopolskim, kujawsko pomorskim, warmińsko mazurskim, pomorskim i zachodniopomorskim. Poniżej 20% wystąpiło w województwie opolskim.

W latach 2016–2019 gleby kwaśne (pH 4,5–5,5) oraz bardzo kwaśne (pH poniżej 4,5) zajmowały największą powierzchnię w województwie podlaskim i podkarpackim, natomiast najmniejszym zakwaszeniem charakteryzowały się gleby województw opolskiego i świętokrzyskiego.

Około 97% ogólnej powierzchni gleb użytków rolnych charakteryzuje się naturalną lub nieco podwyższoną zawartością metali ciężkich. Nie występują przy tym znaczące zmiany stanu zanieczyszczenia metalami ciężkimi od 1995 roku.

Największe stężenia metali ciężkich w glebach występują w regionach południowej części kraju. Przekroczenia dopuszczalnych poziomów zawartości tych zanieczyszczeń są obserwowane lokalnie, głównie, choć nie tylko, na obszarach o dużym nasyceniu obiektów poprzemysłowych (Górnośląski Okręg Przemysłowy, Dolnośląskie Zagłębie Miedziowe). Jest to jednak spowodowane także wpływem czynników naturalnych. W magmowych, metamorficznych i fliszowych skałach południowej części Polski występują bowiem złoża rud metali kolorowych (miedzi, cynku i ołowiu, srebra), obserwowane jest także naturalne podwyższenie stężeń baru, kadmu, kobaltu, chromu, miedzi, żelaza, magnezu, manganu, niklu, cynku, ołowiu, wanadu. Natomiast w środkowej i północnej części kraju pokrytej czwartorzędowymi utworami polodowcowymi naturalne stężenie tych pierwiastków w glebach jest znacznie mniejsze (niekiedy nawet nieoznaczalne).

Źródłem zanieczyszczenia gleb siarką są czynniki antropogeniczne, a przede wszystkim emisja SO₂ powstającego w wyniku procesów spalania paliw kopalnych. Z tego względu podwyższone stężenia tego pierwiastka występują w sąsiedztwie elektrowni konwencjonalnych. Natomiast naturalnym czynnikiem wpływającym na obecność podwyższonych stężeń jest występowanie złóż siarki rodzimej (rejon Tarnobrzega).

W przeszłości zawartość siarki w glebach była utożsamiana głównie z wpływem źródeł antropogenicznych. Jednak w ostatnich dwóch dekadach nastąpił systematyczny spadek emisji dwutlenku siarki ze źródeł przemysłowych, co w połączeniu z pobieraniem siarki przez rośliny oraz ich łatwym wymywaniem z gleb prowadzi niekiedy do niedoboru tego pierwiastka u roślin.

W glebach występuje 90% całkowitej ilości WWA (wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych) znajdującej się w środowisku. Poziom zanieczyszczenia gleb Polski tymi substancjami nie jest jednak znaczący, gdyż niemal 85% gleb charakteryzuje się ich niską i lekko podwyższoną zawartością. Zanieczyszczenie występuje głównie na obszarze i w otoczeniu okręgów przemysłowych, zakładów przerabiających ropę naftową, na obszarach wydobycia i na terenach o znacznej niskiej emisji. Gleby tych rejonów są zanieczyszczone głównie przez benzo(a)piren. Stan zanieczyszczenia gleb WWA nie uległ znaczącej zmianie od 1995 roku.

RXZupUwLBxp1o

Mapa Polski przedstawia stężenie WWA w glebach. Powyżej 1000 nanogramów na kilogram wystąpiło na południe od Opola i Katowic, w okolicy Krakowa, powyżej Kielc, powyżej Łodzi, na wschód i na północ od Zielonej Góry, na południe od Szczecina. Poniżej 1000 wystąpiło w reszcie kraju.

W przypadku degradacji gleb i gruntów przeprowadza się ich rekultywację, polegającą na nadaniu lub przywróceniu wartości użytkowych lub przyrodniczych, w tym poprawieniu ich właściwości fizycznych i chemicznych. W Polsce ogólna powierzchnia gruntów zdegradowanych i zdewastowanych w wyniku oddziaływania różnych czynników wynosiła w 2019 r. 62 tys. ha, z czego rekultywacji poddano zaledwie 2,6%, a zagospodarowaniu 0,8%.

RTzFY436Dzpw9

Wykres przedstawia grunty zdewastowane i zdegradowane oraz grunty zrekultywowane i zagospodarowane. W 2000 roku grunty zrekultywowane wyniosły 90000 hektarów, w 2003 roku 70000, w 2004 roku prawie 100000, w 2006 roku ponad 50000, w 2010 roku 50000, w 2012 roku 110000, w 2013 roku 80000, w 2014 roku 90000, w 2017 roku 55000. Grunty zagospodarowane wyniosły w 2000 roku 50000, w 2003 roku 30000, w 2004 roku 65000, w 2007 roku 20000, w 2012 roku 45000, w 2014 roku 35000, w 2019 roku 20000. Grunty zdewastowane i zdegradowane ogółem od 2000 do 2003 roku wyniosły ponad 1750 hektarów a w następnych latach powyżej 1500 hektarów.

Więcej informacji na ten temat znajdziesz w e‑materiale „Przyczyny i skutki degradacji gleb w Polsce”.

Słownik