Przeczytaj
Nauka i metoda naukowa
Pojęcie nauki zmieniło się na przestrzeni wieków i jego dzisiejsze rozumienie różni się znacznie od używanego w czasach starożytnych i średniowiecznych. Współczesne pojmowanie nauki ma jednak już stosunkowo długą tradycję – jej nowożytny ideał powstał bowiem w epoce renesansu i wykrystalizował się na przełomie XVI i XVII w.
Filozofem, który sformułował obowiązujący do dziś program poznania naukowego, był Francis Bacon (1561–1626). W epokowym dziele Novum Organum (1620) zawarł on m.in. postulat zastosowania eksperymentu w nauce, rozpoczynając w ten sposób nowy rozdział w dziejach empiryzmu.
Na rozwój nauki wpłynęły także XVII‑wieczny racjonalizm, uznający matematykę za najbardziej precyzyjne narzędzie opisu rzeczywistości, oraz zastosowanie przez wielkich uczonych tamtego czasu, m.in. Galileusza (1564–1642) czy Isaaka Newtona (1643–1727), przyrządów pomiarowych.
To wszystko sprawiło, że za naukę uznajemy dziś badanie świata w celu odkrycia w nim praw przyrody, niedostrzegalnych w bezpośrednich danych zmysłowych. Prawa te zapisujemy w języku matematyki i potwierdzamy mierzalnymi danymi.
To, co łączy poznanie naukowe we wszystkich dyscyplinach i wszystkich czasach, to:
Współcześnie poznanie naukowe charakteryzuje przede wszystkim metoda naukowa, czyli określone zasady oraz procedura (następstwo czynności) dochodzenia do wiedzy naukowej, składające się na metodologięmetodologię poszczególnych nauk.
Cechami współczesnej metody naukowej są:
wnioskowanie oparte o prawa logiki i rachunek prawdopodobieństwa;
usystematyzowany ciąg działań badawczych;
komunikatywność wyników i ustaleń;
indukcyjny charakter dochodzenia do wniosków w naukach empirycznych (wyprowadzanie twierdzeń ogólnych z danych szczegółowych) oraz dedukcyjne wnioskowanie w naukach teoretycznych, głównie w matematyce.
Współczesna metoda naukowametoda naukowa składa się zaś z następujących, obowiązkowo występujących w każdym badaniu, etapów.
Weryfikacja i falsyfikacja
Poznanie naukowe dąży do prawdy, ale nigdy nie uznaje, że dokonane w jej wyniku odkrycia nie mogą być zmienione pod względem treści, precyzji czy zakresu. Dlatego niezbędnym elementem procesu naukowego jest testowanie ustaleń i wniosków wywodzonych z badań. Nauka jest zatem działalnością, dla której niezbędnym elementem jest krytyczne badanie sformułowanych już twierdzeń. Zadaniem naukowca jest nie tylko dodawanie nowych danych doświadczalnych do obowiązujących teorii (jej weryfikacjaweryfikacja), ale także poszukiwanie danych, które mogłyby teorię obalić. Takie podważanie teorii nazywamy jej falsyfikacjąfalsyfikacją. Polega ona na poszukiwaniu danych, które mogą zaprzeczyć przyjętym twierdzeniom. W ten sposób nauka może się ciągle rozwijać i odrzucać twierdzenia fałszywe, niepotwierdzone danymi doświadczalnymi.
Koncepcję falsyfikacji zawdzięczamy Karlowi Popperowi (1902–1994), który dostrzegł, że możliwość podważania teorii naukowej danymi doświadczalnymi jest niezbędnym kryterium naukowości. FalsyfikowalnośćFalsyfikowalność jest w jego rozumieniu taką cechą badań, która w ogóle czyni je naukowymi. Inaczej mówiąc, aby jakąkolwiek teorię uznać za naukową, musi ona być falsyfikowalna, czyli musi poddawać się krytyce w postaci możliwości zestawienia jej z niezgodnymi z nią danymi doświadczalnymi. Popper przyrównywał naukę do procesu ewolucyjnego, a sama ewolucja jest utaj dobrym przykładem, gdyż falsyfikowalność teorii ewolucji polega na tym, że odkrycie jakichś kopalnych szczątków organizmu, datowane na czas poprzedzający jego powstanie, zaprzeczyłoby jej ustaleniom.
Jako niefalsyfikowalną uznał Popper teorię psychoanalizy Zygmunta Freuda (1856–1939), w świetle której ludzkie sny były interpretowane jako przejawy niezaspokojonych potrzeb seksualnych. Popper zauważył, że takich interpretacji nie da się sfalsyfikować żadnymi danymi doświadczalnymi, mogą być one zatem dowolne. Taki rodzaj dowolności ustaleń nie jest jednak w żaden sposób zgodny z założeniami nauki. Z tego względu Popper uważał psychoanalizę za pseudonaukę.
Paradygmaty i rewolucje naukowe
Nauka podlega jednak historycznej zmienności nie tylko poprzez kumulowanie stanu wiedzy, ale właśnie w efekcie falsyfikowania obowiązujących teorii. Skutkuje to zmianami w samych wzorcach uprawiania nauki, w jej podstawowych założeniach metodologicznych.
Wzorce te nazywamy paradygmatami naukowymiparadygmatami naukowymi. Paradygmaty podlegają zmienności ze względu na zmienność idei dominujących w kulturze. Dla zmian paradygmatów naukowych szczególnie ważne są idee filozoficzne – zarówno ontologiczne, czyli przekonania o tym, co i jak rzeczywiście istnieje, jak i epistemologiczne – czyli dotyczące tego, co jest narzędziem i źródłem wartościowego poznawania świata.
Takie gwałtowne zmiany paradygmatów Thomas Kuhn (1922–1996) nazwał rewolucją naukowąrewolucją naukową.
Struktura rewolucji naukowychNajbardziej oczywistymi przykładami rewolucji naukowych są słynne wydarzenia w rozwoju nauki, które dotąd zwykło się określać tym mianem. Dlatego […] będzie mowa o zasadniczych dla rozwoju nauki punktach zwrotnych, związanych z nazwiskami Kopernika, Newtona, Lavoisiera czy Einsteina. Jaśniej niż większość innych wydarzeń tego typu w historii – przynajmniej jeśli chodzi o nauki fizyczne – ukazują one, na czym polega rewolucja naukowa. Każde z nich pociągało za sobą konieczność odrzucenia przez całą grupę uczonych jakiejś wysoko cenionej dotąd teorii naukowej na rzecz innej, sprzecznej z nią. Każde powodowało przesunięcia w problematyce badań naukowych i zmianę wzorców, według których specjaliści określali, co uznać można za uprawnione pytanie i za zasadną odpowiedź. Każde z nich przekształcało wyobraźnię naukową w taki sposób, że ostatecznie powinniśmy ująć te zmiany jako przeobrażenia świata, w którym uprawiano działalność naukową. Takie przemiany, łącznie z niemal zawsze towarzyszącymi im kontrowersjami, są definicyjnymi cechami rewolucji naukowych.
Słownik:
(łac. falsum — fałsz) sposób sprawdzania teorii naukowej poprzez wskazanie faktów niezgodnych z tą teorią lub stwierdzenie niewystępowania faktów implikowanych przez teorię
zdolność twierdzenia lub całej teorii do bycia sprawdzonymi i do ewentualnego podważenia w sposób empiryczny
procedura i zasady prowadzenia badań naukowych
zespół założeń poznawczych, środków i sposobów służących w nauce do badania rzeczywistości
(gr. paradeigma — wzór, wzorzec) zbiór założeń, terminów i twierdzeń naukowych wyjaśniających w spójny sposób podstawowe zagadnienia określonej nauki
gwałtowna zmiana paradygmatu naukowego, skutkująca zastąpieniem obowiązującej teorii nową, lepiej wyjaśniającą zagadnienia danej nauki
(łac. veritas — prawda) sprawdzanie jakiegoś twierdzenia czy teorii poprzez wskazywanie faktów potwierdzających ich prawdziwość