Nauka i metoda naukowa

Pojęcie nauki zmieniło się na przestrzeni wieków i jego dzisiejsze rozumienie różni się znacznie od używanego w czasach starożytnych i średniowiecznych. Współczesne pojmowanie nauki ma jednak już stosunkowo długą tradycję – jej nowożytny ideał powstał bowiem w epoce renesansu i wykrystalizował się na przełomie XVI i XVII w.

Filozofem, który sformułował obowiązujący do dziś program poznania naukowego, był Francis Bacon (1561–1626). W epokowym dziele Novum Organum (1620) zawarł on m.in. postulat zastosowania eksperymentu w nauce, rozpoczynając w ten sposób nowy rozdział w dziejach empiryzmu.

Na rozwój nauki wpłynęły także XVII‑wieczny racjonalizm, uznający matematykę za najbardziej precyzyjne narzędzie opisu rzeczywistości, oraz zastosowanie przez wielkich uczonych tamtego czasu, m.in. Galileusza (1564–1642) czy Isaaka Newtona (1643–1727), przyrządów pomiarowych.

To wszystko sprawiło, że za naukę uznajemy dziś badanie świata w celu odkrycia w nim praw przyrody, niedostrzegalnych w bezpośrednich danych zmysłowych. Prawa te zapisujemy w języku matematyki i potwierdzamy mierzalnymi danymi.

To, co łączy poznanie naukowe we wszystkich dyscyplinach i wszystkich czasach, to:

Współcześnie poznanie naukowe charakteryzuje przede wszystkim metoda naukowa, czyli określone zasady oraz procedura (następstwo czynności) dochodzenia do wiedzy naukowej, składające się na metodologięmetodologia naukowametodologię poszczególnych nauk.

Cechami współczesnej metody naukowej są:

• wnioskowanie oparte o prawa logiki i rachunek prawdopodobieństwa;

• usystematyzowany ciąg działań badawczych;

• komunikatywność wyników i ustaleń;

• indukcyjny charakter dochodzenia do wniosków w naukach empirycznych (wyprowadzanie twierdzeń ogólnych z danych szczegółowych) oraz dedukcyjne wnioskowanie w naukach teoretycznych, głównie w matematyce.

Współczesna metoda naukowametoda naukowametoda naukowa składa się zaś z następujących, obowiązkowo występujących w każdym badaniu, etapów.

Weryfikacja i falsyfikacja

Poznanie naukowe dąży do prawdy, ale nigdy nie uznaje, że dokonane w jej wyniku odkrycia nie mogą być zmienione pod względem treści, precyzji czy zakresu. Dlatego niezbędnym elementem procesu naukowego jest testowanie ustaleń i wniosków wywodzonych z badań. Nauka jest zatem działalnością, dla której niezbędnym elementem jest krytyczne badanie sformułowanych już twierdzeń. Zadaniem naukowca jest nie tylko dodawanie nowych danych doświadczalnych do obowiązujących teorii (jej weryfikacjaweryfikacjaweryfikacja), ale także poszukiwanie danych, które mogłyby teorię obalić. Takie podważanie teorii nazywamy jej falsyfikacjąfalsyfikacjafalsyfikacją. Polega ona na poszukiwaniu danych, które mogą zaprzeczyć przyjętym twierdzeniom. W ten sposób nauka może się ciągle rozwijać i odrzucać twierdzenia fałszywe, niepotwierdzone danymi doświadczalnymi.

Koncepcję falsyfikacji zawdzięczamy Karlowi Popperowi (1902–1994), który dostrzegł, że możliwość podważania teorii naukowej danymi doświadczalnymi jest niezbędnym kryterium naukowości. FalsyfikowalnośćfalsyfikowalnośćFalsyfikowalność jest w jego rozumieniu taką cechą badań, która w ogóle czyni je naukowymi. Inaczej mówiąc, aby jakąkolwiek teorię uznać za naukową, musi ona być falsyfikowalna, czyli musi poddawać się krytyce w postaci możliwości zestawienia jej z niezgodnymi z nią danymi doświadczalnymi. Popper przyrównywał naukę do procesu ewolucyjnego, a sama ewolucja jest utaj dobrym przykładem, gdyż falsyfikowalność teorii ewolucji polega na tym, że odkrycie jakichś kopalnych szczątków organizmu, datowane na czas poprzedzający jego powstanie, zaprzeczyłoby jej ustaleniom.

Jako niefalsyfikowalną uznał Popper teorię psychoanalizy Zygmunta Freuda (1856–1939), w świetle której ludzkie sny były interpretowane jako przejawy niezaspokojonych potrzeb seksualnych. Popper zauważył, że takich interpretacji nie da się sfalsyfikować żadnymi danymi doświadczalnymi, mogą być one zatem dowolne. Taki rodzaj dowolności ustaleń nie jest jednak w żaden sposób zgodny z założeniami nauki. Z tego względu Popper uważał psychoanalizę za pseudonaukę.

Paradygmaty i rewolucje naukowe

Nauka podlega jednak historycznej zmienności nie tylko poprzez kumulowanie stanu wiedzy, ale właśnie w efekcie falsyfikowania obowiązujących teorii. Skutkuje to zmianami w samych wzorcach uprawiania nauki, w jej podstawowych założeniach metodologicznych.

Wzorce te nazywamy paradygmatami naukowymiparadygmat naukowyparadygmatami naukowymi. Paradygmaty podlegają zmienności ze względu na zmienność idei dominujących w kulturze. Dla zmian paradygmatów naukowych szczególnie ważne są idee filozoficzne – zarówno ontologiczne, czyli przekonania o tym, co i jak rzeczywiście istnieje, jak i epistemologiczne – czyli dotyczące tego, co jest narzędziem i źródłem wartościowego poznawania świata.

Takie gwałtowne zmiany paradygmatów Thomas Kuhn (1922–1996) nazwał rewolucją naukowąrewolucja naukowarewolucją naukową.

Słownik: