Życie i twórczość

Roman Ingarden urodził się w 1893 r. w Krakowie. Studia filozoficzne rozpoczął we Lwowie pod kierunkiem założyciela szkoły lwowsko‑warszawskiejszkoła lwowsko‑warszawskaszkoły lwowsko‑warszawskiej, a kontynuował w Niemczech, gdzie studiował matematykę, psychologię i filozofię.

To właśnie podczas pobytu w Niemczech Ingarden został uczniem Edmunda Husserla. Uczestnicząc w jego wykładach i seminariach, zgłębiał zapoczątkowany przez Husserla kierunek filozoficzny – fenomenologięfenomenologiafenomenologię oraz nawiązał kontakty z innymi uczestnikami zajęć, jak Edyta Stein czy Martin Heidegger. Wrócił do Polski w 1928 r., po uzyskaniu habilitacji, w której zajmował się problematyką estetyczną (konkretnie – zagadnieniem dzieła literackiego) i zaczął wykładać we Lwowie.

RbBQG6BNxKY3c1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma krótkie włosy, niebieskie oczy, pociągłą twarz i prosty nos. Ubrany jest w strój z zamkiem błyskawicznym.

Fenomenologia była w tamtym czasie nowo powstałym nurtem, skupionym wokół Husserla, i nie istniała poza granicami Niemiec. Dominującą wówczas w polskiej filozofii tendencją był pozytywizm logicznypozytywizm logicznypozytywizm logiczny reprezentowany przez szkołę lwowsko‑warszawską. Ingarden wdawał się w spory z jej przedstawicielami, a także tworzył fundamenty fenomenologii w Polsce, przybliżając w swoich artykułach oraz tłumaczeniach z niemieckiego główne idee fenomenologii Husserla.

Za sprawą konferencji naukowych oraz korespondencji, którą utrzymywał z przedstawicielami fenomenologii w Niemczech, Ingarden uczestniczył zarazem w jej rozwoju. Początkowo – w latach 30. – jego zainteresowania koncentrowały się na estetyce, w szczególności zaś na filozofii literatury. Z czasem rozważania te doprowadziły go do krytyki idealizmuidealizmidealizmu transcendentalnego Husserla.

Husserl głosił, że istnienie świata zależne jest od świadomości – że przedmioty, które bierzemy za istniejące realnie rzeczy, mają swoje rzeczywiste źródło w aktach świadomości, które są na nie ukierunkowane. Ingarden kwestionował pogląd, by istnienie całego świata opierało się na świadomości, i bronił realistycznej interpretacji fenomenologii (przeciwstawny wobec idealizmu pogląd nazywa się realizmemrealizmrealizmem). Dyskusji tej polski filozof poświęcił dzieło Spór o istnienie świata.

RW65Iuq5y0usv

Zdjęcie przedstawia ogród, w którym stoi szklana kula. Fragment ogrodu odbija się w niej.

Po wojnie Ingarden podjął pracę na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak w 1950 r. z powodów ideologicznych został odsunięty od pracy na uniwersytecie przez władze PRL. Przetłumaczył wtedy fundamentalne dla filozofii współczesnej dzieło Immanuela Kanta – Krytykę czystego rozumu (ukazało się nakładem Państwowego Wydawnictwa Naukowego) oraz kontynuował studia ontologiczne i estetyczne. Powrócił na Uniwersytet Jagielloński w 1957 r. i pracował tam do emerytury, do roku 1963.

Po śmierci Ingardena w 1970 r. ukazał się zbiór jego wykładów dotyczących człowieka i kondycji ludzkiej – Książeczka o człowieku – który zapewnił mu sławę również poza środowiskiem akademickim.

R1C8fv6EUANO5

Zdjęcie przedstawia malowidła ludzkich dłoni odbitych na skale.

Ingarden a fenomenologia

Najbardziej znana koncepcja Ingardena dotyczy literackiego dzieła sztuki (którą rozszerzał później na dzieła innego rodzaju). Jest ono przedmiotem intencjonalnym, czyli zależnym od świadomości, mającym jednak przy tym fundament bytowy w niezależnym od świadomości przedmiocie materialnym. Przykładem tego rodzaju przedmiotu mogą być powieści. To zarazem wykonane z papieru, fizyczne obiekty, które można wziąć do ręki lub położyć na biurku, jednocześnie jednak powieść jest przedmiotem istniejącym w świadomości – to wyglądy oraz perypetie postaci, które rozgrywają się w naszych głowach, gdy czyta się lub wspomina lekturę. Ingarden mówił w tym sensie o heteronomicznymheteronomiaheteronomicznym sposobie istnienia dzieła sztuki i ukazywał, że nie można zredukować go ani do sensu istniejącego w świadomości, ani do materialnego przedmiotu – książki.

Kolejnym aspektem dzieła sztuki, który opisywała fenomenologia Ingardena, była warstwowość. Każde dzieło zbudowane jest z czterech warstw: brzmień, znaczeń słów i zdań oraz uschematyzowanych wyglądów, dzięki którym w wyobraźni czytelnika zjawiają się przedstawione w utworze przedmioty.

R15aoPXoOeL8s

Obraz przedstawia stojące w hali dworcowej lokomotywy, z których wydobywa się para. Po peronach i pomiędzy torami chodzą ludzie.

Choć fenomenologia dzieła sztuki sama w sobie wniosła istotny wkład w rozwój fenomenologii, to stanowiła zarazem przyczynek do kwestii epistemologicznych i ontologicznych. Ukazując, że istnieją obiekty przynajmniej częściowo niezależne od świadomości, Ingarden wchodził w spór z idealizmem transcendentalnym Husserla i rozwijał realistyczną interpretację fenomenologii.

Epistemologiczny spór realizmu z idealizmem wiązał się z kolei ze stanowiącymi centrum zainteresowań Ingardena kwestiami ontologicznymi, a mianowicie, czy przedmioty które dane są w poznaniu, istnieją niezależnie od świadomości, czy też, przeciwnie, opierają swoje istnienie na aktach świadomości, które są na nie nakierowane.

Rozumiejąc ontologię jako naukę o bytach możliwych (nie zaś tylko tych, które istnieją faktycznie – tym, według polskiego filozofa, zajmowała się metafizyka), Ingarden rozważał w swoim opus magnumopus magnumopus magnum – trzytomowym Sporze o istnienie świata – wszystkie możliwe sposoby istnienia przedmiotów wpisujące się w spór realizmu z idealizmem. Choć przez całe życie skłaniał się ku realizmowi, to jednak w jego dziele spór realizmu z idealizmem nie zostaje ostatecznie rozstrzygnięty.

Koncepcja człowieka

Ingarden snuł również refleksję nad naturą człowieka. Nie zajmowała ona wprawdzie centralnej pozycji w podejmowanej przez niego problematyce filozoficznej, lecz wydana pośmiertnie Książeczka o człowieku stała się jego najbardziej znaną pozycją.

Roztrząsając szereg szczegółowych zagadnień wiążących się z ludzkim życiem, Ingarden przedstawia w niej swój pogląd na to, czym jest natura człowieka. Wpisuje się on w długą filozoficzną tradycję, która uznawała człowieka za byt złożony z dwóch pierwiastków: biologicznego (zwierzęcego) oraz duchowego – ciała i duszy.
W rozumieniu Ingardena człowieka jest właśnie tego rodzaju jednością psychofizyczną. Kluczowym rysem koncepcji polskiego filozofa jest myśl, że natura człowieka nie jest dla niego czymś jasnym i oczywistym. Przeciwnie – to, kim jesteśmy, stanowi dla nas tajemnicę. By odkryć, kim się jest, należy działać – to właśnie w podejmowanych przez nas decyzjach i czynach manifestuje się nasza prawdziwa natura.

Działając, człowiek przekracza swoją zwierzęcą naturę i staje się twórcą kultury. Na przyrodę patrzył Ingarden jako na świat rządzony przez egoizm, w którym podstawowym prawem jest dążenie do zaspokajania potrzeb. Natura człowieka przekracza zwierzęcość tym właśnie, że potrafi działać bezinteresownie; że człowiek jest bytem, który działa nie tylko po to, by zaspokajać swoje potrzeby, ale ze względu na takie wartości jak prawda, dobro lub piękno.

Dla Ingardenowskiej koncepcji człowieka kluczowy jest zatem etyczny i aksjologiczny wymiar ludzkiego życia. Istota człowieka wyraża się w tym, że jest on twórcą kultury. Jednak, w przeciwieństwie do wielu filozofów swojego czasu, Ingarden nie traktował kultury jako narzędzia, za pomocą którego człowiek opanowywał przyrodę.

RFN0ML3utZhn4

Zdjęcie przedstawia dwie figury. Prezentują one kobietę i mężczyznę w prostych strojach. Mężczyzna siedzi na ziemi i trzyma proste narzędzie. Za nim stoi kobieta, która trzyma w prawej ręce złowioną rybę.

Kultura była dla Ingardena innym, niezależnym od przyrody wymiarem życia – quasi-rzeczywistością, której istnienie opierało się na wartościach. Innymi słowy, to moralność i sztuka czynią nas ludźmi. Realizując w życiu wartości etyczne oraz estetyczne, człowiek odkrywa zarazem przed sobą samym własną naturę i przekracza swoją biologiczną, zwierzęcą egzystencję.

Słownik