Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Przypowieść jako gatunek literatury dydaktycznej

Wśród wypowiedzi Jezusa, upamiętnionych przez ewangelistów Marka, Mateusza, Łukasza i Jana, są m.in. kazania, modlitwy, a czasem krótkie, lecz pełne treści zdania (np. Eli, Eli lamma sabachthani?, czyli Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił? – pytanie zadane podczas męki na krzyżu). Szczególne znaczenie dla zrozumienia pedagogii Jezusa mają jednak przypowieści ewangeliczne. Za ich pomocą realizował główny cel swojego nauczania, czyli głoszenie Dobrej Nowiny o Królestwie Bożym. Aby wyjaśniać, czym jest to Królestwo, jaka jest jego istota oraz jakie wymagania stawia się człowiekowi, który chce je osiągnąć, Jezus formułował przypowieści. Są to krótkie opowiadania oparte na fikcji, która zbudowana jest na zasadzie prawdopodobieństwa. Przypowieści mają za zadanie przekazywać prawdy moralne, które można rozpoznać dzięki odkryciu przenośnego znaczenia fabuły. Ich charakter sprawia, że zalicza się je do literatury dydaktycznoliteratura dydaktycznadydaktyczno-moralizatorskiej.

RARCF19zdWRzJ1
Płaskorzeźba z przedstawieniem Jezusa w otoczeniu dwunastu apostołów, autor nieznany
Źródło: domena publiczna.

Uniwersalizm przypowieści ewangelicznych

Z ewangelii wynika, że wygłoszenie konkretnej przypowieści często miało związek z sytuacją, w jakiej znalazł się Jezus. Potwierdza to np. parabolaparabolaparabola dotycząca nieurodzajnego drzewa figowego, zamieszczona w Ewangelii według św. Łukasza. Zanim słuchacze usłyszeli opowieść o figowcu, który zostanie ścięty, jeśli nie zacznie rodzić owoców, pojawiły się okoliczności skłaniające Jezusa do przedstawienia tej fabuły:

Łk 13, 1-3

1 W tym samym czasie przyszli niektórzy i donieśli Mu o Galilejczykach, których krew Piłat zmieszał z krwią ich ofiar. 2 Jezus im odpowiedział: „Czyż myślicie, że ci Galilejczycy byli większymi grzesznikami niż inni mieszkańcy Galilei, że to ucierpieli? 3 Bynajmniej, powiadam wam; lecz jeśli się nie nawrócicie, wszyscy podobnie zginiecie. [...] 6 I opowiedział im następującą przypowieść: «Pewien człowiek miał drzewo figowe zasadzone w swojej winnicy; przyszedł i szukał na nim owoców, ale nie znalazł. 7 Rzekł więc do ogrodnika: „Oto już trzy lata, odkąd przychodzę i szukam owocu na tym drzewie figowym, a nie znajduję. Wytnij je: po co jeszcze ziemię wyjaławia?” 8 Lecz on mu odpowiedział: „Panie, jeszcze na ten rok je pozostaw; ja okopię je i obłożę nawozem; 9 może wyda owoc. A jeśli nie, w przyszłości możesz je wyciąć”» [...]”.

1 Źródło: Łk 13, 1-3, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1980, s. 1199.

Fakt, że przypowieść o drzewie figowym pojawiła się jako reakcja na wiadomość o okrucieństwie Piłata, nie odbiera temu opowiadaniu wartości ponadczasowych. Do podstawowych cech gatunku należy uniwersalizmuniwersalizmuniwersalizm przekazu. Wynika on m.in. z typowego dla przypowieści ograniczenia elementów fabuły, które umieszczałyby świat przedstawiony w konkretnym miejscu i momencie dziejowym. Gdyby przypowieści były mocno osadzone w czasie (np. poprzez podanie imion bohaterów, nazw geograficznych, dat itp.), ich późniejszym odbiorcom byłoby trudniej utożsamiać się z postawami prezentowanymi w tym gatunku.

Religijny wymiar przypowieści ewangelicznych

W przypowieściach w sposób alegoryczny ukazywane jest to, co ponadczasowe: sytuacje, które nie dotyczą wyłącznie konkretnych realiów. Dlatego nawet ci, którzy nie wyznają chrześcijaństwa, mogą odczytywać parabole jako pewnego rodzaju drogowskazy życiowe. Ich uniwersalizm polega na ukazaniu wzorców pozytywnych i negatywnych, istotnych zawsze i wszędzie.

Istotny pozostaje jednak nadal związek przypowieści z prawdami wiary chrześcijańskiej. W części opowiadań Jezus koncentruje się na wyjaśnianiu, czym jest Królestwo Boże. Temu celowi służy porównywanie go do skarbu ukrytego w ziemi, perły, sieci, ziarna gorczycy czy zaczynu chlebowego. Również opowieści służące tłumaczeniu wymagań stawianych człowiekowi, których spełnienie jest warunkiem wstąpienia do Królestwa Bożego, należy rozpatrywać w kontekście etykietykaetyki chrześcijańskiej. Wywodzące się z niej wzorce moralnewzorzec moralnywzorce moralne tworzą spójną całość nie tylko z pozostałymi formami nauczania Jezusa, np. kazaniami i modlitwami, ale też z jego postępowaniem. W związku z tym istnienie zasad składających się na moralnośćmoralnośćmoralność chrześcijańską musi być brane pod uwagę w trakcie analizy i interpretacji ewangelicznych przypowieści.

Aktualność wzorców moralnych przedstawionych w przypowieściach

Przypowieści przekazują prawdy o charakterze moralnym za pomocą nierozbudowanej, pozbawionej konkretów, schematycznej oraz uproszczonej fabuły odwołującej się do życia codziennego. Te prawdy odnosiły się do czasów, w których żył Jezus, ale są aktualne również współcześnie. Ważną przyczyną ich ponadczasowości jest możliwość rozumienia całej Biblii, a więc także przypowieści, na dwóch podstawowych poziomach – dosłownym i duchowym. Wymiar duchowy dzieli się na sensy: anagogicznyanagogicznyanagogiczny, moralny i alegorycznyalegoriaalegoryczny. Ponieważ alegoryczne znaczenie postaci czy motywu wiąże się nie tylko z obecnością sensu przenośnego, ale także z jego stałym, utrwalonym kulturowo rozumieniem, fabuła przypowieści staje się przekaźnikiem zawsze aktualnych pouczeń. Równie istotna jest archetypicznośćarchetyparchetypiczność bohaterów przedstawianych w parabolicznych opowiadaniach. To wszystko sprawia, że zachowanie postaci występujących w przypowieściach ewangelicznych może być przykładem aprobowanych lub ocenianych krytycznie postaw, niezależnie od tego, kim jest odbiorca tych przypowieści.

Mt 25, 14‑30

Przypowieść o talentachtalenttalentach

R6lCjKjaq6N4O1
Andrei Mironov, Przypowieść o talentach, 2013
Źródło: Andrey Mironov, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

14 Podobnie też [jest] jak z pewnym człowiekiem, który mając się udać w podróż, przywołał swoje sługi i przekazał im swój majątek.
15 Jednemu dał pięć talentów, drugiemu dwa, trzeciemu jeden, każdemu według jego zdolności, i odjechał. Zaraz 16 ten, który otrzymał pięć talentów, poszedł, puścił je w obrót i zyskał drugie pięć. 17 Tak samo i ten, który dwa otrzymał; on również zyskał drugie dwa. 18 Ten zaś, który otrzymał jeden, poszedł i rozkopawszy ziemię, ukrył pieniądze swego pana. 19 Po dłuższym czasie powrócił pan owych sług i zaczął rozliczać się z nimi. 20 Wówczas przyszedł ten, który otrzymał pięć talentów. Przyniósł drugie pięć i rzekł: „Panie, przekazałeś mi pięć talentów, oto drugie pięć talentów zyskałem”. 21 Rzekł mu pan: „Dobrze, sługo dobry i wierny! Byłeś wierny w rzeczach niewielu, nad wieloma cię postawię: wejdź do radości twego pana!” 22 Przyszedł również i ten, który otrzymał dwa talenty, mówiąc: „Panie, przekazałeś mi dwa talenty, oto drugie dwa talenty zyskałem”. 23 Rzekł mu pan: „Dobrze, sługo dobry i wierny! Byłeś wierny w rzeczach niewielu, nad wieloma cię postawię: wejdź do radości twego pana!” 24 Przyszedł i ten, który otrzymał jeden talent, i rzekł: „Panie, wiedziałem, żeś jest człowiek twardy: chcesz żąć tam, gdzie nie posiałeś, i zbierać tam, gdzieś nie rozsypał. 25 Bojąc się więc, poszedłem i ukryłem twój talent w ziemi. Oto masz swoją własność!” 26 Odrzekł mu pan jego: „Sługo zły i gnuśny! Wiedziałeś, że chcę żąć tam, gdzie nie posiałem, i zbierać tam, gdziem nie rozsypał. 27 Powinieneś więc był oddać moje pieniądze bankierom, a ja po powrocie byłbym z zyskiem odebrał swoją własność. 28 Dlatego odbierzcie mu ten talent, a dajcie temu, który ma dziesięć talentów.
29 Każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma. 30 A sługę nieużytecznego wyrzućcie na zewnątrz – w ciemności! Tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.

tal Źródło: Mt 25, 14‑30, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1980, s. 1152.
Mt 18, 21‑35

Przypowieść o nielitościwym dłużniku

RZJkX0XKyi7Zm1
John Everett Millais, Nielitościwy sługa, 1864
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC 0 1.0.

21 Piotr podszedł do Jezusa i zapytał: „Panie, ile razy mam przebaczyć, jeśli mój brat zawini względem mnie? Czy aż siedem razy?” Jezus mu odrzekł: „Nie mówię ci, że aż siedem razy, lecz aż siedemdziesiąt siedem razy. 23 Dlatego podobne jest królestwo niebieskie do króla, który chciał rozliczyć się ze swymi sługami.
24 Gdy zaczął się rozliczać, przyprowadzono mu jednego, który mu był winien dziesięć tysięcy talentów. 25 Ponieważ nie miał z czego ich oddać, pan kazał sprzedać go razem z żoną, dziećmi i całym jego mieniem, aby tak dług odzyskać. 26 Wtedy sługa upadł przed nim i prosił go: „Panie, miej cierpliwość nade mną, a wszystko ci oddam”. 27 Pan ulitował się nad tym sługą, uwolnił go i dług mu darował. 28 Lecz gdy sługa ów wyszedł, spotkał jednego ze współsług, który mu był winien sto denarów. Chwycił go i zaczął dusić, mówiąc: „Oddaj, coś winien!” 29 Jego współsługa upadł przed nim i prosił go: „Miej cierpliwość nade mną, a oddam tobie”. 30 On jednak nie chciał, lecz poszedł i wtrącił go do więzienia, dopóki nie odda długu. 31 Współsłudzy jego widząc, co się działo, bardzo się zasmucili. Poszli i opowiedzieli swemu panu wszystko, co zaszło. 32 Wtedy pan jego wezwał go przed siebie i rzekł mu: „Sługo niegodziwy! Darowałem ci cały ten dług, ponieważ mnie prosiłeś. 33 Czyż więc i ty nie powinieneś był ulitować się nad swoim współsługą, jak ja ulitowałem się nad tobą?” 34 I uniesiony gniewem pan jego kazał wydać go katom, dopóki mu całego długu nie odda. 35 Podobnie uczyni wam Ojciec mój niebieski, jeżeli każdy z was nie przebaczy z serca swemu bratu.

Źródło: Mt 18, 21‑35, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1980, s. 1204.
Łk 18, 1‑7

Przypowieść o wytrwałej wdowie

R5ZjsH1TfHwI31
John Everett Millais, Niesprawiedliwy sędzia i natrętna wdowa, 1864
Źródło: domena publiczna.

1 Powiedział im też przypowieść o tym, że zawsze powinni modlić się i nie ustawać: 2 „W pewnym mieście żył sędzia, który Boga się nie bał i nie liczył się z ludźmi. 3 W tym samym mieście żyła wdowa, która przychodziła do niego z prośbą: «Obroń mnie przed moim przeciwnikiem!» 4 Przez pewien czas nie chciał; lecz potem rzekł do siebie: «Chociaż Boga się nie boję ani z ludźmi się nie liczę, 5 to jednak, ponieważ naprzykrza mi się ta wdowa, wezmę ją w obronę, żeby nie przychodziła bez końca i nie zadręczała mnie»”. 6 I Pan dodał: „Słuchajcie, co ten niesprawiedliwy sędzia mówi. 7 A Bóg, czyż nie weźmie w obronę swoich wybranych, którzy dniem i nocą wołają do Niego, i czy będzie zwlekał w ich sprawie?”

rza Źródło: Łk 18, 1‑7, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1980, s. 1204.
Łk 18, 9-14

Przypowieść o faryzeuszufaryzeuszfaryzeuszu i celniku

RPyaveI95uS3W1
Faryzeusz i celnik, fresk w bazylice Ottobeuren
Źródło: Johannes Böckh & Thomas Mirtsch, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

9 Powiedział też do niektórych, co ufali sobie, że są sprawiedliwi, a innymi gardzili, tę przypowieść: 10 „Dwóch ludzi przyszło do świątyni, żeby się modlić, jeden faryzeusz, a drugi celnik. 11 Faryzeusz stanął i tak w duszy się modlił: «Boże, dziękuję Ci, że nie jestem jak inni ludzie, zdziercy, oszuści, cudzołożnicy, albo jak i ten celnik. 12 Zachowuję post dwa razy w tygodniu, daję dziesięcinę ze wszystkiego, co nabywam». 13 Natomiast celnik stał z daleka i nie śmiał nawet oczu wznieść ku niebu, lecz bił się w piersi i mówił: «Boże, miej litość dla mnie, grzesznika!» 14 Powiadam wam: Ten odszedł do domu usprawiedliwiony, nie tamten. Każdy bowiem, kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się uniża, będzie wywyższony”.

perl Źródło: Łk 18, 9-14, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1980, s. 1204.

Słownik

alegoria
alegoria

(gr. allēgoréo – mówię w przenośni, obrazowo) postać, idea lub wydarzenie, które poza dosłownym sensem mają również stałe i umowne znaczenie przenośne, w przeciwieństwie do symbolu, przesłanie alegorii jest zazwyczaj jednoznaczne. Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga pewnej erudycji wychodzącej poza prostą znajomość języka, np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości

anagogiczny
anagogiczny

(gr. anagoge – prowadzić) w odniesieniu do Biblii: taki, który odnosi się do wieczności, życia po śmierci

archetyp
archetyp

(gr. arche – początek, typos – typ) 1. pierwowzór, prototyp jakiejś postaci, zdarzenia, motywu, symbolu lub schematu; 2. w psychoanalitycznej teorii C. G. Junga: wspólny wszystkim ludziom, dziedziczny wzorzec reagowania i postrzegania świata

etyka
etyka

(gr. ethos – zwyczaj) dział filozofii zajmujący się badaniem zasad moralnych; ogół norm moralnych uznawanych w pewnym czasie przez określoną zbiorowość społeczną za punkt odniesienia dla oceny i regulacji postępowania

faryzeusz
faryzeusz

(hebr. perushim – ten, kto się oddziela) przedstawiciel jednego z religijnych bractw żydowskich; stronnictwo to dążyło do ścisłego przestrzegania religijnych zasad czystości; w ewangeliach faryzeuszy często przedstawia się jako przeciwników Jezusa

literatura dydaktyczna
literatura dydaktyczna

ogół utworów literackich, w których dominuje funkcja wychowawcza, realizowana przez pouczenia o charakterze moralistycznym oraz przedstawianie pozytywnych i negatywnych wzorców osobowych

moralność
moralność

(łac. moralis – dotyczący obyczajów) całokształt zachowań i postaw jednostki lub grupy, wartościowany według jakiegoś społecznie funkcjonującego systemu ocen i norm moralnych

parabola
parabola

(gr. parabole – zestawienie obok siebie) jeden z najstarszych gatunków literackich z kręgu literatury dydaktycznej. Charakterystycznymi cechami przypowieści/paraboli są: uproszczona fabuła, schematyczne postaci, brak jasno określonego czasu i miejsca akcji, uniwersalizm, obecność alegorii i symboli. Świat przedstawiony przypowieści podporządkowany jest ukrytemu, przenośnemu sensowi danej historii, którego rozszyfrowanie jest kluczowe dla zrozumienia sensu całej przypowieści

talent
talent

starożytna miara wagi (najczęściej określało się ją na nieco ponad 34 kg), służąca jako pieniądz obrachunkowy; wartość talentu w Grecji odpowiadała 6000 drachm, a drachma była zwyczajową opłatą dla robotnika za dzień pracy

uniwersalizm
uniwersalizm

(łac. universalis – powszechny, ogólny) dążenie do objęcia pewnej całości, całokształt postaw niezależnych od czasu i miejsca występowania; powszechność

wzorzec moralny
wzorzec moralny

wzorzec etyczny; miara postępowania, zgodnie z którą jednostka powinna dokonywać swoich wyborów