Przeczytaj
Charakterystyka epoki
Druga połowa wieku dziewiętnastego w Europie to okres nazywany najczęściej realizmem. W Polsce przyjęło się jednak określenie pozytywizm. Za jego początek przyjmuje się datę upadku powstania styczniowego (1864), a koniec wyznacza się na lata 90. dziewiętnastego w., kiedy to zaczynają przeważać tendencje modernistycznemodernistyczne (choć równocześnie tworzą wówczas czołowi pisarze pozytywistyczni).
Filozofia
Pozytywizm to jedna z epok, w których zaplecze filozoficzne było niezwykle istotne, co znalazło także wyraz w nazwie okresu (zapożyczonej od koncepcji filozoficznej Augusta Comte’a). Głównymi składowymi światopoglądu pozytywistycznego były:
scjentyzm | utylitaryzm | ewolucjonizm | monizm przyrodniczy, inaczej nazywany materializmem | naturalizm |
przekonanie, iż jedynym źródłem pewnej wiedzy są nauki empiryczne | sprowadzenie wyborów moralnych do wyboru postępowania odpowiadającego potrzebom jednostek i społeczeństw | zasada, według której społeczeństwo podobnie jak przyroda powoli, na drodze ewolucyjnej, doskonali się, w czym pomocne są wynalazki techniczne | przekonanie o jedności świata ludzkiego i świata natury, które dzięki temu można badać tymi samymi narzędziami i metodami | kierunek, którego głównym założeniem było wierne rejestrowanie zjawisk życia, również w jego drastycznych przejawach |
Najbardziej wpływowymi filozofami okresu byli:
Na ukształtowanie się światopoglądu pozytywistycznego mieli wpływ nie tylko filozofowie, ale i naukowcy, tacy jak przyrodnik i twórca teorii ewolucji Karol Darwin (O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, 1859), historyk kultury i socjolog Henry Thomas Buckle (Historia cywilizacji w Anglii, 1857–1862), historyk, językoznawca i religioznawca Ernest Renan (Żywot Jezusa, 1863), dowodzący iż Chrystus nie był Bogiem, ale wielkim reformatorem.
Literatura
Pozytywiści to w zasadzie jedno pokolenie – ludzie urodzeni między 1840 a 1850 r., dla których przeżyciem pokoleniowym było powstanie styczniowe, kształtujące ich życiowe losy, wybory i światopogląd. Tworzyli oni z jednej strony wśród wciąż wydających swoje utwory romantyków (Norwid, Kraszewski), a z drugiej działali na tyle długo, że ich najwybitniejsze dzieła ukazywały się już w okresie Młodej Polski, nawet w czasie jej pełnego rozkwitu.
Spór „młodych” ze „starymi” – spór czasopism Trybuny „młodych” to: „Przegląd Tygodniowy” (założony przez A. Wiślickiego w 1866 r. – A. Świętochowski, My i wy; Pleśń społeczna i literacka), dwutygodnik „Niwa” (1872–1876; Piotr Chmielowski, Utylitaryzm w literaturze; Pozytywizm i pozytywiści), miesięcznik „Ateneum” (1876–1901), dziennik „Nowiny” (1878–1882), tygodnik „Prawda” (1881–1915; założony przez A. Świętochowskiego). Trybuny „starych” to „Biblioteka Warszawska” i „Czas”.
W przeciwieństwie do romantyzmu pozytywizm to czas prozy.
Słownik
(fr. modernisme) kierunek w literaturze i sztuce przełomu dziewiętnastego i dwudziestego w. eksponujący rolę indywidualizmu, symbolizmu i estetyzmu (definicja na podstawie słownika PWN)
prąd literacki pochodzący z Francji, gdzie też najpełniej się rozwinął; twórcy tego nurtu zakładali, że świat ludzki kieruje się głównie motywacją biologiczną, w której podstawową rolę odgrywają: walka o byt, dziedziczenie i dobór naturalny. Społeczeństwo oparte jest na przemocy, a jednostka (będąca częścią przyrody) podległa popędom i instynktom; zadaniem pisarza jest przedstawiać tę okrutną rzeczywistość bez prób jej upiększenia i bez stosowania cenzury (np. w opisywaniu scen drastycznych moralnie); stąd naturalizm rodził pesymistyczny obraz świata; teoretykiem naturalizmu i pisarzem wcielającym swoje koncepcje w życie był Emil Zola; inni naturaliści francuscy to m.in. Guy de Maupassant, Joris‑Karl Huysmans; w Polsce zwolennicy tego prądu skupieni byli wokół czasopisma „Wędrowiec” (m.in. A. Dygasiński, A. Sygietyński, S. Witkiewicz)
metodologia nauki, w której główną podstawą twierdzeń są zdania bezpośrednio oparte na doświadczeniu, uzasadniane również metodą indukcji (np. fizyka)
krótki utwór epicki, który ma wyrazistą kompozycję, akcję skupioną wokół jakiegoś zdarzenia i jest zakończony dobitną puentą; jeden z ulubionych gatunków pozytywizmu; najczęściej stosowane w noweli środki artystyczne to: powtórzenie, kontrast, gradacja (potęgowanie, narastanie napięcia), inwersja czasowa (przedstawienie najpierw zdarzeń późniejszych czy wręcz zakończenia historii, aby wrócić do jej początku i przebiegu), retardacja (opóźnianie momentu rozwiązania akcji); często pojawia się tzw. motyw sokoła, czyli skupienie akcji wokół jakiegoś przedmiotu, mającego szczególne znaczenie; nowela ma bogatą tradycję; na znaczeniu zyskała w renesansie i później w czasach realizmu; za najwybitniejsze polskie realizacje gatunku uważa się Latarnika Sienkiewicza, Kamizelkę i Z legend dawnego Egiptu Prusa, Dym Konopnickiej
krótki zapis sytuacji lub opis przedmiotu prozą lub wierszem, literacki odpowiednik szkicu czy zdjęcia, ujmujący wybrany wycinek rzeczywistości; obrazek bywał traktowany jako rodzaj dokumentacji, materiału wykorzystywanego do większej całości; jest uważany za gatunek poprzedzający reportaż prasowy; obrazki pisywali: Konopnicka, Gomulicki, Bałucki, Prus, Orzeszkowa, Dygasiński; opowiadanie – na ogół dłuższy od noweli utwór epicki, nieposiadający zwartej konstrukcji – pojawiają się w nim dygresje, komentarze. Narratorem bywa jeden z bohaterów jako uczestnik wydarzeń relacjonujący je i wyrażający własne opinie; często jest to relacja pisana z perspektywy czasu, w oparciu o wspomnienia ze swej natury wybiórczo i subiektywnie traktujące przeszłość (stąd związek z pamiętnikiem, listem, gawędą); w XIX w. opowiadanie stało się jednym z najpopularniejszych gatunków, uprawianym przez największych pisarzy epoki, m.in. Tołstoja, Czechowa, Dostojewskiego, Flauberta, w Polsce – Prusa, Orzeszkową, Sienkiewicza, Konopnicką.