(fr. modernisme) kierunek w literaturze i sztuce przełomu dziewiętnastego i dwudziestego w. eksponujący rolę indywidualizmu, symbolizmu i estetyzmu (definicja na podstawie słownika PWN)

prąd literacki pochodzący z Francji, gdzie też najpełniej się rozwinął; twórcy tego nurtu zakładali, że świat ludzki kieruje się głównie motywacją biologiczną, w której podstawową rolę odgrywają: walka o byt, dziedziczenie i dobór naturalny. Społeczeństwo oparte jest na przemocy, a jednostka (będąca częścią przyrody) podległa popędom i instynktom; zadaniem pisarza jest przedstawiać tę okrutną rzeczywistość bez prób jej upiększenia i bez stosowania cenzury (np. w opisywaniu scen drastycznych moralnie); stąd naturalizm rodził pesymistyczny obraz świata; teoretykiem naturalizmu i pisarzem wcielającym swoje koncepcje w życie był Emil Zola; inni naturaliści francuscy to m.in. Guy de Maupassant, Joris‑Karl Huysmans; w Polsce zwolennicy tego prądu skupieni byli wokół czasopisma „Wędrowiec” (m.in. A. Dygasiński, A. Sygietyński, S. Witkiewicz)

metodologia nauki, w której główną podstawą twierdzeń są zdania bezpośrednio oparte na doświadczeniu, uzasadniane również metodą indukcji (np. fizyka)

krótki utwór epicki, który ma wyrazistą kompozycję, akcję skupioną wokół jakiegoś zdarzenia i jest zakończony dobitną puentą; jeden z ulubionych gatunków pozytywizmu; najczęściej stosowane w noweli środki artystyczne to: powtórzenie, kontrast, gradacja (potęgowanie, narastanie napięcia), inwersja czasowa (przedstawienie najpierw zdarzeń późniejszych czy wręcz zakończenia historii, aby wrócić do jej początku i przebiegu), retardacja (opóźnianie momentu rozwiązania akcji); często pojawia się tzw. motyw sokoła, czyli skupienie akcji wokół jakiegoś przedmiotu, mającego szczególne znaczenie; nowela ma bogatą tradycję; na znaczeniu zyskała w renesansie i później w czasach realizmu; za najwybitniejsze polskie realizacje gatunku uważa się Latarnika Sienkiewicza, Kamizelkę i Z legend dawnego Egiptu Prusa, Dym Konopnickiej

krótki zapis sytuacji lub opis przedmiotu prozą lub wierszem, literacki odpowiednik szkicu czy zdjęcia, ujmujący wybrany wycinek rzeczywistości; obrazek bywał traktowany jako rodzaj dokumentacji, materiału wykorzystywanego do większej całości; jest uważany za gatunek poprzedzający reportaż prasowy; obrazki pisywali: Konopnicka, Gomulicki, Bałucki, Prus, Orzeszkowa, Dygasiński; opowiadanie – na ogół dłuższy od noweli utwór epicki, nieposiadający zwartej konstrukcji – pojawiają się w nim dygresje, komentarze. Narratorem bywa jeden z bohaterów jako uczestnik wydarzeń relacjonujący je i wyrażający własne opinie; często jest to relacja pisana z perspektywy czasu, w oparciu o wspomnienia ze swej natury wybiórczo i subiektywnie traktujące przeszłość (stąd związek z pamiętnikiem, listem, gawędą); w XIX w. opowiadanie stało się jednym z najpopularniejszych gatunków, uprawianym przez największych pisarzy epoki, m.in. Tołstoja, Czechowa, Dostojewskiego, Flauberta, w Polsce – Prusa, Orzeszkową, Sienkiewicza, Konopnicką.