Bóg

Stosunek Pascala do rozumu wydaje się niejednoznaczny. Z jednej strony myśliciel uważa go za atrybut człowieka i swoje wywody opiera na racjonalnych zasadach, z drugiej zaś strony niejednokrotnie go potępia czy odrzuca, pisząc na przykład:

Myśl ta ma charakter paradoksalny i dobrze oddaje istotę całej filozofii Pascala. W racjonalny sposób proponuje się tu odrzucenie rozumu. Na podstawie zacytowanego zdania można sformułować zasadę: rozum poprawnie używany (szczególnie na gruncie moralności i religii) służy przede wszystkim do tego, żeby wiedzieć, kiedy i jak się go wyrzec. Jak późnej u Sørena Kierkegaarda, rozum ma nas doprowadzić do wiary, ale nie może jej zastąpić. Doprowadza nas do niej, ukazując swe własne granice, poza którymi jest już tylko wiara. Myśli Pascala mają w związku z tym racjonalną konstrukcję, ale ich cel to wykroczenie poza rozum i znalezienie Boga. Dzieło to skierowane jest przy tym do bardzo szczególnego rodzaju odbiorców. Pascal podzielił w tym celu ludzi na trzy grupy: tych, którzy wierzą w Boga, tych, którzy w Niego nie wierzą, i tych, którzy się wahają. Wierzący nie potrzebują czytać Myśli, gdyż nie są im potrzebne racje na rzecz istnienia Boga. Niewierzący też nie mają po co sięgać po tę książkę, bo żadne argumenty ich nie przekonają (w kwestii Boga i podstawowych zasad przekonują nie argumenty, lecz serceserceserce). Książka ta zostaje skierowana do tych, którzy się wahają, ich serce jest jeszcze otwarte, a racjonalne argumenty mogą nim pokierować i naprowadzić je na właściwą intuicję. I temu właśnie służą argumenty Pascala: mają naprowadzić serce na wiarę; ale jej nie zastąpią.

RY9KGcOm0eBPX

Ilustracja przedstawia czterech mężczyzn stojących obok siebie. Mężczyzna po lewej ma odsłonięty brzuch. Trzyma za rękę mężczyznę, który wkłada palec w otwór w brzuchu. Ma zaskoczony wyraz twarzy. Za nim stoją dwaj mężczyźni, którzy przyglądają się sytuacji.

Główny argument Pascala na rzecz wiary przyjmuje formę zakładu. Jego struktura opiera się na zasadzie matematycznego rachunku prawdopodobieństwa, po którego przeprowadzeniu okazuje się, że warto uwierzyć. Stawką zakładu jest zbawienie i wieczna szczęśliwość, zaś tym, co stawiamy – nasze doczesne życie. Nie ma ono prawie żadnej wartości: żyje się w ciągłym pomieszaniu, zwodzeniu przez własne zmysły i rozum, jest się targanym namiętnościami. Stawiamy więc coś o znikomej wartości, by zyskać szansę, że wygramy zbawienie. Nie możemy nie brać udziału w tym zakładzie. Musimy albo przyjąć, że Bóg istnieje i wedle tego zorganizować nasze życie, albo zaprzeczyć jego istnieniu i żyć tak, jakby Go nie było. W drugim przypadku, zdaniem Pascala, nie zyskujemy nic oprócz trwania w naszej nędznej egzystencji. Jeśli założymy zaś, że Bóg istnieje, musimy odmienić nasze życie, dostosowując je do wymogów chrześcijańskich: przestrzegać dekalogu i rytuałów, chodzić do Kościoła. W zamian możemy zyskać zbawienie. Według Pascala rachunek jest więc prosty:

Z zakładem Pascala nie do końca jest jednak jak ze zwykłym zakładem. Kiedy obstawiamy konia na wyścigach, wysokość zakładu musi być współmierna do stawki. Wiemy, że wygramy jakąś krotność postawionej kwoty. Tymczasem istota zakładu Pascala zasadza się na niewspółmierności tego, co stawiamy, z tym, co zyskujemy. Zyskujemy przecież nieskończoność, a stawiamy coś skończonego, nasze skończone życie.

Należy także dodać, że przyjęcie zakładu nie oznacza automatycznie wiary ani zbawienia. Przychodzą one od Boga i nie zależą od ludzkiej woli. Na skutek zakładu, tylko otwieramy się na możliwość wiary i zbawienia, lecz nie możemy być pewni, czy je otrzymamy. Na samego Pascala wiara spłynęła nagle, niezależnie od jego myśli. Pojawienie się wiary jako wewnętrznej pewności obecności Boga jest po prostu bardziej prawdopodobne, kiedy żyjemy życiem chrześcijańskim. I o to chodzi w zakładzie.

Dowody na istnienie Boga

Poszukiwanie dowodów na istnienie Boga nie było wyłącznie domeną filozofów scholastycznych. Filozofowie nowożytni, odnosząc się krytycznie do dowodów wypracowanych przez ich poprzedników, szukają innych możliwości racjonalnego utorowania drogi do Boga. Po Kartezjuszu próby takie podjął się nie tylko Blaise Pascal, lecz także Immanuel Kant czy idealiści niemieccy. Jednego z ostatnich oryginalnych wysiłków na tym polu dokonał kalwinistyczny teolog Karl Barth (1886–1968), a w Polsce filozof religijny, Marian Zdziechowski (1861–1938).

Słownik