Przeczytaj
Organy państwowe
Prezydent
W literaturze politologicznej formę rządów w USA określa się jako system prezydencki. Prezydent Stanów Zjednoczonych pełni bowiem funkcję głowy państwa, szefa administracji i lidera partii rządzącej, a więc sprawuje władzę wykonawczą.
Prezydent wyłaniany jest w wyborach powszechnych (obowiązuje tu większościowy system wyborczy), co niewątpliwie umacnia jego pozycję wśród innych naczelnych organów państwowych. Prawo kandydowania do objęcia urzędu prezydenta mają obywatele amerykańscy, którzy skończyli 35 lat, zamieszkują na terenie USA co najmniej 14 lat, nie są obywatelami naturalizowanymi i dysponują pełnią praw publicznych. Zgłoszeń kandydatów mogą dokonywać grupy wyborców, partie polityczne bądź sam zainteresowany kandydowaniem. Prezydencka kampania wyborcza składa się z trzech etapów:
nominacji kandydatów przez partie polityczne;
wyborów powszechnych;
wyboru prezydenta przez kolegium elektorów.
Wyborcy nie wybierają jednak bezpośrednio prezydenta, lecz za pośrednictwem Kolegium Elektorów. Każdy stan ma tyle miejsc elektorskich, ilu łącznie ma przedstawicieli w Senacie i Izbie Reprezentantów. Podziału mandatów wyborczych między kandydatów dokonuje się według zasady zwycięzca bierze wszystko
. Na początku grudnia elektorzy zbierają się w stolicach swoich stanów i oddają głosy na kandydata, który zwyciężył w ich stanie. Głosy te przesyła się do Kongresu. Na początku stycznia są one przeliczane i następuje formalne ogłoszenie wyboru prezydenta. Jednak faktyczny wynik wyborów podaje się do publicznej wiadomości już w listopadzie, po przeliczeniu głosów oddanych w głosowaniu powszechnym.
Zakres uprawnień prezydenta ma trojakie źródło:
formalne, w postaci przepisów konstytucyjnych;
ustawodawstwo Kongresu i orzecznictwo Sądu Najwyższego;
bogata praktyka ustrojodawcza.
Funkcje prezydenta
Z chwilą powołania na urząd, prezydent staje się liderem swojej partii. Jej członkowie oczekują od niego pomocy w zbieraniu funduszy wyborczych, mianowania na stanowiska, upowszechniania programu partii oraz jego forsowania w pracach legislacyjnych. Prezydent natomiast oczekuje od swojej partii poparcia jego propozycji legislacyjnych (mimo formalnego braku inicjatywy ustawodawczej jest jednak promotorem ustaw) i ważniejszych decyzji (dotyczących szczególnie polityki zagranicznej). Bez dobrych kontaktów z własną partią utrudnione byłoby sprawne funkcjonowanie prezydentury.
Drugim niepisanym źródłem władzy prezydenta jest jego wpływ na opinię publiczną. Udana kampania prezydencka, szczególnie w mediach, czyli działanie prezydenta „ponad głowami” członków Kongresu, potrafi zmusić ich (pod naciskiem opinii publicznej) do zmiany stanowiska.
Prezydent pełni, zgodnie z Konstytucją Stanów Zjednoczonych, funkcję wyłącznego szefa administracji federalnej. Z podporządkowaniem administracji prezydentowi i przejęciem odpowiedzialności za jej działalność wiąże się prawo prezydenta do mianowania i odwoływania pracowników (funkcjonariuszy) federalnych, nie wyłączając sędziów sądów federalnych. Do najważniejszych nominacji prezydenckich należy obsadzanie stanowisk sekretarzy – szefów resortów (departamentów).
Prezydent USA ma także pewne uprawnienia w sferze ustawodawczej. Zaliczyć do nich należy:
możliwość przedkładania Kongresowi propozycji ustaw
Program ustawodawczy zawarty jest w orędziu prezydenta, jednak do Kongresu w postaci inicjatywy aktów prawnych wnoszony jest przez członków Kongresu należących do partii prezydenta, ponieważ separacja władz powoduje, że prezydent — wypełniając swoją funkcję legislacyjną — musi korzystać z rozbudowanego aparatu służącego „układaniu się” z Kongresem. W rezultacie obecnie prezydenci uzyskują poparcie dla 50% swych propozycji legislacyjnych i to niezależnie od tego, czy dysponują większością partyjną w Kongresie.
obowiązek podpisywania ustaw uchwalonych przez Kongres i instytucję weta
Prezydent dysponuje dwoma podstawowymi rodzajami weta — regularnym i „kieszonkowym”. W pierwszym przypadku, nie zgadzając się na regulację ustawy, odmawia jej podpisania i tym samym unicestwia akt Kongresu (rzadkością jest przegłosowanie weta prezydenckiego większością 2/3 głosów Kongresu). O wecie kieszonkowym mówimy, gdy w czasie przysługującym głowie państwa na podpisanie ustawy (10 dni) nastąpi przerwa w pracy Kongresu, a projekt nie znajduje aprobaty prezydenta. Prezydent nie ma gdzie zwrócić aktu prawnego, gdyż parlament nie działa. Po wznowieniu obrad legislatywy prezydent przesyła jedynie tzw. memorandum, uzasadniające jego decyzję. Jest to dogodny dla prezydenta środek protestu przeciwko ustawom, których nie aprobuje. Jeśli Kongres chce ponownie uchwalić ten akt, cała procedura ustawodawcza musi zacząć się od nowa.
możliwość zastosowania nieformalnego weta
Czyli możliwość „zamrożenia” kredytów na realizację nieaprobowanej przez niego ustawy bądź niewydanie aktu prawnego koniecznego do wykonania takiej ustawy.
prawo do wydawania rozporządzeń wykonawczych
Mogą one dotyczyć uszczegółowienia przepisów ustawy, ustalenia sposobów jej wykonania itp. Przez wydawanie rozporządzeń wykonawczych prezydent, zamiast zwracać się do parlamentu o regulację ustawową tej czy innej kwestii, może rozwiązać wiele problemów polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa bez udziału Kongresu.
Prezydent Stanów Zjednoczonych kieruje również polityką zagraniczną i stoi na czele sił zbrojnych w czasie wojny i pokoju.
Zawarcie umowy międzynarodowej przez prezydenta wymaga zgody co najmniej 2/3 senatorów obecnych podczas posiedzenia. Rokowania w sprawie traktatów prowadzi administracja federalna. Traktat po podpisaniu przez strony przekazuje się do Senatu w celu ratyfikacji, po czym zostaje podpisany przez prezydenta i dopiero wówczas wchodzi w życie. W amerykańskim systemie rządów wyłączna władza w stosunkach międzynarodowych należy do szefa władzy wykonawczej, a Kongres powinien się w tej kwestii podporządkować decyzjom prezydenta.
Ściśle związana z rolą kierownika polityki zagranicznej jest funkcja głównodowodzącego sił zbrojnych. Konstytucja jest pod tym względem lakoniczna. Na podstawie jej ogólnikowych zapisów prezydent dysponuje wyłącznym prawem mianowania funkcjonariuszy wojskowych, planowaniem strategii wojskowej wraz z Sekretarzem Obrony i Radą Bezpieczeństwa Narodowego. W czasie wojny jest upoważniony do podejmowania bieżących decyzji.
Władza prezydenta jest więc w praktyce ogromna, choć bez wątpienia równoważona przez kompetencje Kongresu.
Parlament
Parlament (Kongres) USA składa się z izby niższej – Izby Reprezentantów i izby wyższej – Senatu. Każda z nich ma własny regulamin, odrębne konwenanse konstytucyjne, na podstawie których działa, różny okres kadencji, częściowo odmienne uprawnienia konstytucyjne. Oprócz różnic istnieje także między nimi szereg podobieństw. Obie izby mają podobne uprawnienia w procesie ustawodawczym i kontroli administracji, a także taki sam zdecentralizowany system komisyjnej i partyjnej struktury. Funkcje i uprawnienia obu izb są od siebie uzależnione, szczególnie w zakresie legislacji muszą ze sobą współpracować i koordynować swe działania. Olbrzymia rola przypada komisjom (stałym, specjalnym, wspólnym i uzgadniającym), do których należy przygotowywanie projektów ustaw do rozpatrzenia na forum izb.
W obu izbach parlamentu działają frakcje Partii Demokratycznej i Partii Republikańskiej. Ich członkowie wybierają (oprócz przywódcy) whipa. Do jego podstawowych zadań należy utrzymywanie zwartości frakcji. Aby to osiągnąć, przekazuje on kongresmenom decyzje kierownictwa frakcji, sonduje ich opinie i przekonuje. Whip ma zapewnić zgodność zachowań członków frakcji ze stanowiskiem kierownictwa podczas głosowań. Nie ma bowiem formalnej dyscypliny partyjnej obligującej do zajmowania jednolitej pozycji przyjętej przez frakcję w danej sprawie.
Wśród wielu wymienianych kompetencji Kongresu na szczególną uwagę zasługują uprawnienia: ustawodawcze i kontrolne, związane z szeroko pojętym aparatem administracji. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje wyłącznie członkom Kongresu bądź jego komisji, choć powszechnie wiadomo, że około 80% projektów wpływających do niego jest wynikiem inicjatywy administracji prezydenckiej. Jednak zgłaszanie projektów ustaw podatkowych i budżetowych może mieć miejsce tylko w Izbie Reprezentantów. Formalnego wniesienia projektu ustawy pod obrady jednej z izb musi dokonać członek danej izby. Projekt staje się obowiązującą ustawą w przypadku:
przyjęcia go przez obie izby Kongresu, podpisania przez spikera, przewodniczącego Senatu oraz prezydenta;
obalenia weta prezydenta, co następuje większością 2/3 głosów każdej z izb Kongresu.
Do najważniejszych kompetencji kontrolnych Kongresu należy uchwalanie (i możliwość wprowadzenia do niej zmian) przedkładanej przez prezydenta ustawy budżetowej, ustalanie podatków, wyrażanie zgody na rozmiar ewentualnego deficytu budżetowego. Funkcja ta pozwala Kongresowi skutecznie hamować i równoważyć działalność aparatu wykonawczego prezydenta.
Do uprawnień o charakterze kontrolnym zaliczyć trzeba też instytucję tzw. impeachmentu, czyli prawa Kongresu do postawienia w stan oskarżenia i skazania członków administracji federalnej, w tym prezydenta. Oskarżenie formułuje Izba Reprezentantów, sądzi natomiast Senat. Jeżeli oskarżonym jest prezydent, wówczas przewodniczy Senatowi prezes Sądu Najwyższego.
Kongres ma także prawo proponowania poprawek do konstytucji. Poprawka wchodzi w życie po aprobacie 2/3 głosów w Kongresie i zatwierdzeniu jej przez 3/4 stanów.
Kongres uczestniczy ponadto w procesie wybierania prezydenta i wiceprezydenta. Głosy elektorskie oddawane w stolicach poszczególnych stanów przywożone są do Waszyngtonu i tu liczone w obecności kongresmenów. W przypadku gdyby żaden z kandydatów na prezydenta nie uzyskał wymaganej większości głosów w kolegium elektorskim, prezydenta wybiera Izba Reprezentantów, a wiceprezydenta Senat.
Izba Reprezentantów
Składa się z 435 członków, a jej kadencja wynosi 2 lata. W wyborach do Izby Reprezentantów bierne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 25 lat, są obywatelami amerykańskimi co najmniej od 7 lat oraz zamieszkują w stanie, z którego kandydują. Wybory dokonywane są w okręgach wyborczych, na które podzielony jest dany stan. Podział liczby mandatów między poszczególne stany uzależniony jest od liczby mieszkańców danego stanu. Co 10 lat przeprowadza się więc spis ludności w Stanach Zjednoczonych i dokonuje nowego rozdziału mandatów. W Izbie Reprezentantów formalne przywództwo należy do spikera, który jest jednocześnie jej przewodniczącym i większości partyjnej. Spiker podejmuje decyzje w sprawach porządku obrad, przekazuje projekty ustaw właściwym komisjom, powołuje członków specjalnych. Bardzo ważną pozycję w izbie (oraz w Senacie) zajmują liderzy większości i mniejszości. Występują oni w imieniu swej partii na forum parlamentarnym, dbają o zapewnienie jej jedności w głosowaniach w komisjach i na posiedzeniach izb, poszukują sojuszników w partii przeciwnej itd.
Senat
Składa się ze 100 senatorów, a jego kadencja wynosi 6 lat, ale co dwa lata odnawiana jest 1/3 składu Senatu. W wyborach do Senatu (w których każdy stan dysponuje dwoma miejscami) kandydować mogą osoby, które ukończyły 30 lat, są obywatelami amerykańskimi co najmniej od 9 lat i zamieszkują w stanie, który mają zamiar reprezentować. Kampanię wyborczą do Senatu kandydaci prowadzą na terenie całego stanu. Każdy stan wybiera dwóch przedstawicieli do Senatu. Według konstytucji Senatowi przewodniczy wiceprezydent, a w razie jego nieobecności – prezydent pro tempore, którym jest senator partii większości z najdłuższym stażem parlamentarnym.
Władza sądownicza
Jedynie Sąd Najwyższy powoływany jest bezpośrednio na mocy konstytucji. Do tworzenia niższych sądów upoważniony został Kongres, który czyni to drogą ustawodawczą.
Sąd Najwyższy składa się z prezesa i ośmiu sędziów, którzy mogą piastować swoje stanowiska dożywotnio. O jego pozycji w systemie politycznym USA decydują trzy podstawowe funkcje:
funkcja kreacyjna
Funkcja kreacyjna wiąże się z prawem precedensowym, jakie występuje w USA. Precedensy stwarzają sądowi duże możliwości interpretacyjne, czyli sąd tutaj nie tylko stosuje prawo, ale również tworzy nowe normy prawne.
funkcja interpretacyjna
Funkcja interpretacyjna polega na stosowaniu obowiązującej wykładni ustaw i innych aktów stanowionych przez legislatywę i egzekutywę. Oznacza to, że w warunkach obowiązywania w Stanach Zjednoczonych prawa precedensowego, sądowa wykładnia odgrywa ogromną rolę. Sędziowie, dokonując interpretacji ustaw, jednocześnie w poważnym stopniu określają ich treść.
funkcja ustrojodawcza
Funkcja ustrojodawcza wynika z konieczności dostosowania zasad obowiązującej konstytucji Stanów Zjednoczonych do współczesnych warunków. Umożliwia ona nadawanie poszczególnym artykułom konstytucji nowych treści, a tym samym tworzenie obowiązujących norm konstytucyjnych. Funkcja ta łączy się także z prawem do kontroli zgodności z konstytucją ustaw i innych aktów prawnych oraz działań urzędowych. Prawo kontroli konstytucyjności przysługuje każdemu sądowi, ale każdorazowo ostateczne rozstrzygnięcia podlegają prerogatywom Sądu Najwyższego.
Rola Sądu Najwyższego w funkcji ustrojodawczej jest szczególna, gdyż działając jako ostatnia instancja, podejmuje w kwestii konstytucyjności ostateczne rozstrzygnięcia. Często nawet używa się stwierdzenia, że Sąd Najwyższy jest niejako „trzecią” izbą Kongresu czy tzw. trzecią władzą, mogącą skutecznie równoważyć władzę ustawodawczą i wykonawczą.
Słownik
akt prawny zwany też ustawą zasadniczą, zazwyczaj najważniejszy w systemie prawnym danego państwa, określający zasady, według których państwo ma funkcjonować, jego organizację oraz kompetencje najważniejszych organów państwowych; zwykle konstytucja jest uchwalana przez organ powołany do sprawowania władzy ustawodawczej lub specjalnie do jej przygotowania, ale wolę jej przyjęcia muszą wyrazić także obywatele danego kraju bezpośrednio (np. w Polsce w referendum) lub pośrednio (w przypadku USA ratyfikowana była przez specjalne konwencje w każdym z 13 stanów)
zwane inaczej państwem związkowym; składa się z jednostek terytorialnych obdarzonych autonomią, ale posiadających wspólny rząd
państwo, w którym istnieje restrykcyjny podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą przy jednoczesnym sprawowaniu przez prezydenta funkcji szefa rządu