Biografia

R1KYpr6oKPSin1

Ilustracja przedstawia rzeźbę popiersia starszego mężczyzny. Ma on krótkie, opadające na czoło włosy oraz długą brodę z wąsami. Na twarzy są zmarszczki, mężczyzna ma przymknięte oczy. Ubrany jest w togę.

Heraklit do dzisiaj pozostaje myślicielem w sposób szczególny ulubionym przez poetów. Bo też i sam był jednym z najbardziej poetyckich (co należy też rozumieć – niejasnych) filozofów. Urodził się ok. 540 r. p.n.e. w Efezie i zmarł ok. 480 r. p.n.e.

Napisał dzieło O naturze, składające się z trzech części dotyczących kolejno: kosmologiikosmologiakosmologii, polityki i teologii. Z tego traktatu zachowało się ok. 130 fragmentów, w swojej formie przypominających aforyzmy. Pisał podobno świadomie w sposób zawiły, niejasny, metaforyczny, pełen niedomówień, co niektórzy również tłumaczą jako dowód na jego złośliwość wobec czytelników. Stąd już starożytni nazywali go „ciemnym” (gr. skoteinós) i „człowiekiem mówiącym zagadkami”. Swoje wypowiedzi formułował trochę w stylu wyroczni.

Poglądy

Ogień jako zasada wszechrzeczy

Heraklit – wywodzący się z Efezu, niedaleko położonego od Miletu – wyrastał z gruntu jońskiej filozofii przyrody. Warto o tym wspomnieć, ponieważ swoich poprzedników oceniał bardzo surowo. Pitagorasa uznał np. za przywódcę oszustów. Zasady świata upatrywał w ogniu, pojmowanym jednak nie jako pierwotne tworzywo – tu różnił się od filozofów z Miletu – lecz jako wieczne źródło naturalnych zjawisk, przemian w przyrodzie.

Zmienność i przemijanie świata

Ogień stał się równoważnikiem wszechrzeczy, który nosi w sobie wzorcową parę przeciwieństw życia i śmierci, dlatego sam sobie musiał ustanowić przeciwieństwo. Najpierw istniał kosmiczny ogień zwany eterem, ogniem subtelnym, czystym, szlachetnym, boskim i wiecznym. Jego źródło znajduje się w zewnętrznej części nieba. Dla Heraklita ogień był kosmiczną arche – pierwszym elementem, z którego wszystko powstało, a on sam nie powstał z niczego. Pierwszą przemianą ognia jest morze (woda), które jest naturalnym przeciwieństwem ognia. Ogień zagęszczony wilgotnieje, a zgnieciony zamienia się w wodę. Następnie zgęstniała woda przekształca się w ziemię i to Heraklit nazywa drogą w dół.  Droga w górę sprowadza się do przekształcania morza. Heraklit twierdził, że „z morza zaś jedna połowa ziemią, a połowa wiatrem palącym”. Z drugiej strony ziemia roztapia się i w ten sposób powstaje z niej woda, a z wody – wszystko inne. Heraklit nic nie wspomina o powietrzu, lecz zamiast tego mówi o produktach przemiany morza i ognia – podstawowych składnikach kosmosu – którymi są ziemia i prester (element zastępujący powietrze; tłumaczony jako palący wiatr, ogień atmosferyczny, palący podmuch). Najważniejszym przeciwieństwem pozostają jednak ogień i woda. Tworzą one główną oś kosmosu, wokół której świat może się dalej różnicować.

Ogień był dla Heraklita wyrazem logosu, żywiołem, przez który racjonalna myśl formuje świat. Jeżeli „wiecznie żywy” ogień miał wyjątkowe miejsce w filozofii Heraklita, to dlatego, że – ze względu na swą lotną i zmienną naturę – był typem i obrazem zmiennej rzeczywistości.

A zatem w świecie nie ma nic trwałego, wszystko podlega zmianie. Symbolem rzeczywistości była u Heraklita rzeka.

Świat nie jest statyczny, tylko dynamiczny, toczy się w nim wieczna wojna. Pogląd wskazujący na powszechną zmienność, jako podstawową zasadę i prawo wszechświata, nosi nazwę wariabilizmuwariabilizmwariabilizmu.

Logos – sens zmienności świata

Można by pomyśleć, że taka wizja świata, w którym nie ma nic trwałego, skazuje człowieka na poznawczą bezsilność i bierność wobec kosmicznych sil bezustannie napędzających koło przemian. Czy naprawdę w świecie nie ma nic stałego? Otóż, zdaniem Heraklita, jest – to właśnie prawo zmienności, jedyny czynnik stały. Światem nie rządzi chaos, jak mogłoby się wydawać, tylko logoslogoslogos (niekiedy pojmowany jako rozum). Jest to czynnik wieczny, nieśmiertelny, a zatem też poniekąd boski, w pewnym sensie, jako zasada świata, podobny do ognia lub też z nim tożsamy.

Kwestie epistemologiczne

Życiowe zadanie człowieka sprowadza się do tego, by posiąść mądrość. Prawdziwe poznanie, również to dotyczące spraw ludzkich, możliwe się staje jedynie poprzez odwołanie do logosu, który jest we wszechświecie i w człowieku. Wchodzimy tym samym w krąg zagadnień epistemologicznychepistemologiaepistemologicznych, czyli dotyczących ludzkiego poznania. Pojawiają się ważne pytania:

• Co w ogóle możemy poznać?

• Czy gdzieś są granice naszego poznania?

• Czy nasze poznanie jest prawdziwe?

Otóż Heraklit jako pierwszy podał w wątpliwość prawdziwość ludzkiego poznania, które nie jest niczym innym jak tylko wyrażaniem osobistych sądów niezgodnych ze stanem faktycznym, uleganiem iluzjom, błądzeniem po bezdrożach, snem o świecie, którego tak naprawdę nie ma. Żyjemy w fałszu, dalecy od prawdy! Jak to możliwe?
Po pierwsze – zwodzą nas zmysły. Na przykład ukazują świat jako arenę nieustannych zmian, przemijania wszystkiego, co istnieje, a może nawet utwierdzają w przekonaniu o chaotyczności świata i przypadkowości wszelkich zjawisk i zdarzeń. Po drugie – skuteczność poznania zależy od postawy moralnej, poziomu duchowego i intelektualnego. Barbarzyńcy są dalsi od prawdy niż filozofowie.

EtykaetykaEtyka Heraklita

Filozofia Heraklita interesuje się więc już nie tylko wszechświatem, lecz także człowiekiem. Od badań kosmologicznych nastąpiło przejście do refleksji antropologicznej. Filozofia przestała być wyłącznie wiedzą o świecie, stała się życiową mądrością, odpowiada nie tylko na pytanie: co jest prazasadą, początkiem świata, ale także – co człowiek powinien czynić. Przede wszystkim należy kierować się logosem i żyć zgodnie z naturą. Rozum podpowiada człowiekowi, co trzeba czynić, aby w życiu być szczęśliwym.

Tłum pragnie dla siebie jedynie przyjemności – i trochę za to Heraklit ludzi pospolitych nie lubił. Ludzie myślący, którzy poszukują logosu i w tym upatrują dla siebie źródła szczęścia, zyskują świadomość, że przeciwieństwa, również te wielce doświadczające, są potrzebne. Ciemność uwydatnia światło, zimno – ciepło. Choroba uczy doceniać zdrowie, głód – sytość, zmęczenie – odpoczynek, starość – młodość, a śmierć – życie. W tej paradoksalnej współzależności przeciwieństw też jest logos, sens i rozum.

Słownik