Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat poglądów Heraklita z Efezu, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Wariabilizm HeraklitaWariabilizm Heraklita
Parmenides i Heraklit. Rozum a problem dynamiki bytuParmenides i Heraklit. Rozum a problem dynamiki bytu
Biografia
Heraklit do dzisiaj pozostaje myślicielem w sposób szczególny ulubionym przez poetów. Bo też i sam był jednym z najbardziej poetyckich (co należy też rozumieć – niejasnych) filozofów. Urodził się ok. 540 r. p.n.e. w Efezie i zmarł ok. 480 r. p.n.e.
Napisał dzieło O naturze, składające się z trzech części dotyczących kolejno: kosmologiikosmologii, polityki i teologii. Z tego traktatu zachowało się ok. 130 fragmentów, w swojej formie przypominających aforyzmy. Pisał podobno świadomie w sposób zawiły, niejasny, metaforyczny, pełen niedomówień, co niektórzy również tłumaczą jako dowód na jego złośliwość wobec czytelników. Stąd już starożytni nazywali go „ciemnym” (gr. skoteinós) i „człowiekiem mówiącym zagadkami”. Swoje wypowiedzi formułował trochę w stylu wyroczni.
Poglądy
Ogień jako zasada wszechrzeczy
Heraklit – wywodzący się z Efezu, niedaleko położonego od Miletu – wyrastał z gruntu jońskiej filozofii przyrody. Warto o tym wspomnieć, ponieważ swoich poprzedników oceniał bardzo surowo. Pitagorasa uznał np. za przywódcę oszustów. Zasady świata upatrywał w ogniu, pojmowanym jednak nie jako pierwotne tworzywo – tu różnił się od filozofów z Miletu – lecz jako wieczne źródło naturalnych zjawisk, przemian w przyrodzie.
Zdania. Heraklit z EfezuOgień sprawiedliwą powinnością wszystkiego, wszystko wymianą ognia, jak towary ze złota, złoto w towary.
Zmienność i przemijanie świata
Ogień stał się równoważnikiem wszechrzeczy, który nosi w sobie wzorcową parę przeciwieństw życia i śmierci, dlatego sam sobie musiał ustanowić przeciwieństwo. Najpierw istniał kosmiczny ogień zwany eterem, ogniem subtelnym, czystym, szlachetnym, boskim i wiecznym. Jego źródło znajduje się w zewnętrznej części nieba. Dla Heraklita ogień był kosmiczną arche – pierwszym elementem, z którego wszystko powstało, a on sam nie powstał z niczego. Pierwszą przemianą ognia jest morze (woda), które jest naturalnym przeciwieństwem ognia. Ogień zagęszczony wilgotnieje, a zgnieciony zamienia się w wodę. Następnie zgęstniała woda przekształca się w ziemię i to Heraklit nazywa drogą w dół. Droga w górę sprowadza się do przekształcania morza. Heraklit twierdził, że „z morza zaś jedna połowa ziemią, a połowa wiatrem palącym”. Z drugiej strony ziemia roztapia się i w ten sposób powstaje z niej woda, a z wody – wszystko inne. Heraklit nic nie wspomina o powietrzu, lecz zamiast tego mówi o produktach przemiany morza i ognia – podstawowych składnikach kosmosu – którymi są ziemia i prester (element zastępujący powietrze; tłumaczony jako palący wiatr, ogień atmosferyczny, palący podmuch). Najważniejszym przeciwieństwem pozostają jednak ogień i woda. Tworzą one główną oś kosmosu, wokół której świat może się dalej różnicować.
Ogień był dla Heraklita wyrazem logosu, żywiołem, przez który racjonalna myśl formuje świat. Jeżeli „wiecznie żywy” ogień miał wyjątkowe miejsce w filozofii Heraklita, to dlatego, że – ze względu na swą lotną i zmienną naturę – był typem i obrazem zmiennej rzeczywistości.
A zatem w świecie nie ma nic trwałego, wszystko podlega zmianie. Symbolem rzeczywistości była u Heraklita rzeka.
Wszystko płynie (gr. panta rhei).
Jak należy rozumieć to zdanie Heraklita?
Świat nie jest statyczny, tylko dynamiczny, toczy się w nim wieczna wojna. Pogląd wskazujący na powszechną zmienność, jako podstawową zasadę i prawo wszechświata, nosi nazwę wariabilizmuwariabilizmu.
Logos – sens zmienności świata
Można by pomyśleć, że taka wizja świata, w którym nie ma nic trwałego, skazuje człowieka na poznawczą bezsilność i bierność wobec kosmicznych sil bezustannie napędzających koło przemian. Czy naprawdę w świecie nie ma nic stałego? Otóż, zdaniem Heraklita, jest – to właśnie prawo zmienności, jedyny czynnik stały. Światem nie rządzi chaos, jak mogłoby się wydawać, tylko logoslogos (niekiedy pojmowany jako rozum). Jest to czynnik wieczny, nieśmiertelny, a zatem też poniekąd boski, w pewnym sensie, jako zasada świata, podobny do ognia lub też z nim tożsamy.
Logos to sens wszelkich przemian i walki przeciwieństw. Co prawda, w świecie odbywa się wojna, ale logos sprawia, że z dysonansów powstaje idealna harmonia, tak jak w łuku i lirze. Przełom humanistyczny – człowiek poszukujący siebie samego. Obraz w tle przedstawia młodego, atletycznie zbudowanego mężczyznę, którego biodra zawinięte są materiałem. Mężczyzna ma półdługie, falujące włosy, a na głowie wieniec laurowy. W lewej ręce, pod pachą trzyma kołczan ze strzałami, w prawej małą lirę. U stóp mężczyzny znajduje się młoda, długowłosa kobieta. Giovanni Battista Tiepolo, Apollo i Diana, 1757, źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Heraklit uważał się za myśliciela, który odkrył logos, zasadę rozumności świata. Przy tej okazji dokonał czegoś, co nazywa się przełomem humanistycznym w refleksji filozoficznej. Otóż, zreflektował się, że poznając świat, poznaje też prawa rządzące ludzkim życiem, próbując pojąć kosmiczny i boski logos, kształtuje swój rozum, nabywa mądrości. Wypowiedział krótką, ale przełomową dla dalszego rozwoju filozofii konkluzję: Szukam i pytam samego siebie. To zdanie nawiązywało zresztą do napisu, który widniał na bramie wyroczni w Delfach: Poznaj siebie samego (gr. gnóthi seautón). Zdjęcie w tle przedstawia starożytne malowidło. Znajduje się na nim siedząca na wysoki stołku kobieta w długiej szacie, z chustą na głowie. W dłoniach trzyma gałązkę i misę. Naprzeciw niej stoi brodaty mężczyzna w wieńcu laurowym na głowie, ubrany w togę. Źródło: Wyrocznia w Delfach: Król Aigeus przed Pytią, Wikimedia Commons, licencja: CC BY‑SA 4.0.
Kwestie epistemologiczne
Życiowe zadanie człowieka sprowadza się do tego, by posiąść mądrość. Prawdziwe poznanie, również to dotyczące spraw ludzkich, możliwe się staje jedynie poprzez odwołanie do logosu, który jest we wszechświecie i w człowieku. Wchodzimy tym samym w krąg zagadnień epistemologicznychepistemologicznych, czyli dotyczących ludzkiego poznania. Pojawiają się ważne pytania:
Co w ogóle możemy poznać?
Czy gdzieś są granice naszego poznania?
Czy nasze poznanie jest prawdziwe?
Otóż Heraklit jako pierwszy podał w wątpliwość prawdziwość ludzkiego poznania, które nie jest niczym innym jak tylko wyrażaniem osobistych sądów niezgodnych ze stanem faktycznym, uleganiem iluzjom, błądzeniem po bezdrożach, snem o świecie, którego tak naprawdę nie ma. Żyjemy w fałszu, dalecy od prawdy! Jak to możliwe?
Po pierwsze – zwodzą nas zmysły. Na przykład ukazują świat jako arenę nieustannych zmian, przemijania wszystkiego, co istnieje, a może nawet utwierdzają w przekonaniu o chaotyczności świata i przypadkowości wszelkich zjawisk i zdarzeń. Po drugie – skuteczność poznania zależy od postawy moralnej, poziomu duchowego i intelektualnego. Barbarzyńcy są dalsi od prawdy niż filozofowie.
EtykaEtyka Heraklita
Filozofia Heraklita interesuje się więc już nie tylko wszechświatem, lecz także człowiekiem. Od badań kosmologicznych nastąpiło przejście do refleksji antropologicznej. Filozofia przestała być wyłącznie wiedzą o świecie, stała się życiową mądrością, odpowiada nie tylko na pytanie: co jest prazasadą, początkiem świata, ale także – co człowiek powinien czynić. Przede wszystkim należy kierować się logosem i żyć zgodnie z naturą. Rozum podpowiada człowiekowi, co trzeba czynić, aby w życiu być szczęśliwym.
Tłum pragnie dla siebie jedynie przyjemności – i trochę za to Heraklit ludzi pospolitych nie lubił. Ludzie myślący, którzy poszukują logosu i w tym upatrują dla siebie źródła szczęścia, zyskują świadomość, że przeciwieństwa, również te wielce doświadczające, są potrzebne. Ciemność uwydatnia światło, zimno – ciepło. Choroba uczy doceniać zdrowie, głód – sytość, zmęczenie – odpoczynek, starość – młodość, a śmierć – życie. W tej paradoksalnej współzależności przeciwieństw też jest logos, sens i rozum.
Słownik
(gr. episteme – wiedza, umiejętność, zrozumienie + logos – nauka, myśl) dział filozofii traktujący o przedmiocie, treści, procesach, sposobach, granicach i kryteriach ludzkiego poznania
(gr. ethos – zachowanie, zwyczaj, obyczaj) dziedzina filozofii zajmująca się rozważaniami dotyczącymi zasad i norm postępowania; często rozważająca konwencjonalny charakter norm
(gr. logos – nauka, myśl) w starożytnej filozofii greckiej: powszechna prawidłowość świata (u Heraklita i stoików), rozum, pojęcie (u Arystotelesa)
(gr. kósmos – porządek, ład wszechświata + logos – nauka, myśl) nauka zajmująca się budową i ewolucją wszechświata jako całości; zespół wyobrażeń o pochodzeniu, strukturze, istocie i końcu wszechświata, właściwy danej religii lub systemowi filozoficznemu
(łac. variabilis – zmienny) pogląd filozoficzny, głoszący powszechną i ciągłą zmienność wszystkiego; filozofia Heraklita głosi, że najważniejszą cechą bytu jest nieustanne stawanie się i przemijanie, natomiast wszelkie zdarzenia: stawanie się i przemijanie są wynikiem nieprzerwanego sporu przeciwieństw (dialektyka)