Ateny

Niewiele wiadomo o początkach tego państwa. Historycy domyślają się, że w wiekach ciemnych i u progu epoki archaicznej (ok. XIII‑VIII w. p.n.e.) doszło tam do stopniowego ograniczenia władzy królewskiej przez arystokrację. Król (gr. basileùs) stał się członkiem kolegium najważniejszych urzędników ateńskich – archontów (gr. àrchōn od àrchein – rządzić) odpowiedzialnym za kult religijny. Pozostali archonci zajmowali się różnymi dziedzinami: jeden dowodził wojskiem, jeden rządził, sześciu było sędziami, a jeden – sekretarzem. Kadencja archontów trwała rok, wybierali ich spośród siebie arystokraci. Archonci, którzy zakończyli swoją kadencję, przechodzili do rady byłych archontów – AeropaguAeropagAeropagu (określenie pochodzi od nazwy wzgórza na zachód od AkropoluakropolAkropolu, na którym pod gołym niebem obradowała rada).

RD6V3ukzdz5eg

Na zdjęciu znajduje się Akropol. Jest to wzgórze wypełnione ruinami świątyń i dużych budowli znajdujące się nad Atenami. Szczątki świątyń posiadają liczne kolumny, nad niektórymi z nich znajdują się współczesne metalowe rusztowania. Przed wzgórzem znajdują się liczne zagajniki i drzewa.

R1OlM7hNHDQYL

Szkic przedstawia Akropol. Jest to grupa świątyń położona na wzniesieniu nad Atenami. Prowadzą do niego szerokie schody. Większość świątyń posiada liczne kolumny. Z lewej trony Akropolu znajduje się pomnik postaci z włócznią i tarczą. W oddali znajdują się góry.

R1MZAwUoFXdEU1

Na zdjęciu znajduje się kamienne popiersie Solona. Ma on duże oczy, krótkie kręcone włosy, długą kręconą brodę i wąsa.

Procesowi kształtowania się polis ateńskiej towarzyszyły gwałtowne zaburzenia społeczne. W trakcie konfliktu między ludem a arystokratami pojawił się postulat spisania praw. Dokonał tego w 621 r. p.n.e. archont Drakon. Jego kodeks był niezwykle surowy: przewidywał karę śmierci za każde niemal przestępstwo. Potomni ukuli nawet powiedzenie o drakońskich prawach – bezwzględnych i okrutnych. Powodem społecznego wrzenia w Atenach na przełomie VII i VI w. p.n.e. było zadłużenie chłopów attyckich u arystokratów. W jego konsekwencji dochodziło do przejmowania ziemi za długi, a nawet sprzedawania dłużników w niewolę. W 594 r. p.n.e. Solon, zubożały arystokrata, który następnie wzbogacił się na handlu, został archontem i rozjemcą Ateńczyków. Reformy Solona polegały na jednorazowym umorzeniu („strząśnięciu”) długów chłopskich i wykupieniu za państwowe pieniądze chłopów sprzedanych w niewolę oraz przeprowadzeniu podziału obywateli na cztery klasy majątkowe, w wyniku czego prawa polityczne przyznane zostały najbogatszym, a nie tylko arystokratom (z urodzenia).

Z reform Solona nikt jednak nie był zadowolony i walki stronnictw wybuchły w Atenach na nowo. W 561 r. p.n.e. przywódca ludowy Pizystrat dokonał zamachu stanu i objął władzę tyrańską. TyraniatyraniaTyrania Pizystrata była okresem pomyślnym dla polis attyckiej. Nastąpił wówczas rozwój rzemiosła związany m.in. ze wznoszeniem budowli na życzenie władcy. Również z inicjatywy Pizystrata Ateńczycy założyli swoje kolonie w rejonie Hellespontu (starożytna nazwa cieśniny Dardanele). Tyran ateński nakazał także spisanie (lub uzgodnienie tekstu) Iliady i Odysei.

RZFkqhDT7HxdX

Nagranie filmowe dotyczące Aten.

Nagranie filmowe dotyczące Aten.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DlGbWI8RM

Nagranie filmowe dotyczące Aten.

Indeks dolny Wyjaśnij, dlaczego reformy Solona nie zapobiegły niezadowoleniu społeczeństwa ateńskiego. W uzasadnieniu określ zasady ustroju powstałego po wprowadzeniu reform i zagrożenia, jakie mogły spowodować. Indeks dolny koniec_{Wyjaśnij, dlaczego reformy Solona nie zapobiegły niezadowoleniu społeczeństwa ateńskiego. W uzasadnieniu określ zasady ustroju powstałego po wprowadzeniu reform i zagrożenia, jakie mogły spowodować.}

R15UNEu61IQf4

Mapa przedstawia starożytną Grecję. Zajmowała ona obszar wysp Jońskich i Egejskich, Krety, Rodos, Peloponezu i obszaru na północ od niego, wybrzeża Tracji, zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej i ternu wokół morza Marmara. Wyrocznie znajdowały się w Olimpii, Atenach, Delfach oraz na górze Olimp.

Do stworzenia podstaw demokracji ateńskiej znacznie przyczynił się Klejstenes, który w 510 r. p.n.e., jako przywódca arystokratycznego rodu Alkmeonidów, obalił tyranię Pizystratydów. Po ich upadku przeprowadził w latach 508 - 507 p.n.e. reformy, będące kontynuacją dokonań Solona. Wprowadził m.in. nowy podział administracyjny Aten, którego podstawą stały się demy – wspólnoty, obejmujące swym zasięgiem dzielnice Aten oraz pobliskie wsie. Poszczególne demy posiadały własne zgromadzenia oraz urzędnika z (demarchosa). Trzydzieści demów tworzyło trityes, które wchodziły w skład 10 fyle. Każda fyle składała się z części miasta, wybrzeża i równiny. To w fyle dokonywano wyboru urzędników oraz losowano spośród obywateli wybranych w demach przedstawicieli do Rady Pięciuset. Zajmowała się ona nadzorowaniem urzędników oraz przygotowaniem porządku obrad eklezji, czyli Zgromadzenia Ludowego. Prawdopodobnie to Klejstenes wprowadził też instytucję zwaną ostracyzmem.

R10DhbKqFMvPs1

Na zdjęciu znajdują się liczne fragmenty waz i talerzy. Większość z nich ma na sobie napisy zapisane po grecku.

Termin ten (gr. ostrakismos) pochodzi od greckiego słowa ostrakon – skorupa. Co roku zgromadzenie ludowe rozważało, czy uruchomić procedurę ostracyzmu. Jeżeli większość zgromadzonych była za, wyznaczano termin głosowania, które miało wskazać, kto pójdzie na wygnanie. Tego dnia na eklezjieklezjaeklezji musiało się zebrać przynajmniej 6 tys. Ateńczyków, inaczej procedura nie byłaby ważna. Podczas głosowania każdy obywatel na glinianej skorupie wypisywał imię tego polityka, który – jego zdaniem – zagrażał ustrojowi polis. Na wygnanie szedł ten, kto otrzymał największą liczbę głosów. Najstarszy udokumentowany przypadek zastosowania ostracyzmu znamy z 487 lub 486 r. p.n.e. – 20 lat po reformach Klejstenesa.

Za ojca demokracji ateńskiej i twórcę potęgi Aten uważa się Peryklesa (ok. 495 – 429 p.n.e.), który odebrał areopagowi część jego dotychczasowych funkcji (uprawnienia kontrolne i administracyjne) i przekazał je Zgromadzeniu Ludowemu. Po tych reformach stało się ono najważniejszym organem władzy państwowej w Atenach. Perykles wprowadził również wynagrodzenie za pełnienie urzędów, aby umożliwić ubogim obywatelom udział w życiu politycznym i zasiadanie w sądach.

W niektórych państwach greckich (np. w Atenach w ciągu V w. p.n.e.) ewolucja ustrojowa poszła w kierunku rozszerzania praw politycznych na coraz niższe i biedniejsze grupy ludności, co doprowadziło do ukształtowania się demokracji. W okresie rozwiniętej demokracji Ateńczycy nazywali swój ustrój izonomiąizonomiaizonomią, czyli równością praw. Każdy obywatel ateński (a więc Ateńczyk, którego rodzice także byli Ateńczykami) mógł uczestniczyć w zgromadzeniu ludowym. Zazwyczaj w jednej sesji brało udział kilka tysięcy członków polis. Zgromadzenie decydowało o polityce państwa. Po wysłuchaniu mówców proponujących różne rozwiązania obywatele głosowali i podejmowali decyzję większością głosów. Sprawujący niektóre urzędy, zwłaszcza sędziowie, otrzymywali wynagrodzenie. Dzięki temu stanowiska stawały się dostępne dla wszystkich obywateli, nawet najbiedniejszych. Demokracja ateńska zyskała miano bezpośredniej ze względu na osobisty udział obywateli w zgromadzeniu ludowym, a nie za pośrednictwem przedstawicieli – posłów – jak to się dzieje we współczesnych demokracjach.

Sparta

Według legendy twórcą ustroju Sparty, nazywanej również Lacedemonem, był prawodawca Likurg. Starożytni Spartanie (Lacedemończycy) wyobrażali sobie, że ułożył on prawo spartańskie, tzw. Wielką Retrę. Nie ulega jednak wątpliwości, że ustrój polis kształtował się ewolucyjnie w ciągu paru stuleci. Szczegóły tej ewolucji nie są znane.

R199C4UkHDFIx1

Szkic przedstawia greckiego wojownika. Ma on na sobie lekką zbroję, ochraniacze na łydki i kolana oraz krótką szatę przypominającą spódniczkę. Na głowie ma ogromny hełm z pióropuszem. Do pasa ma przypięty krótki miecz. W prawej ręce trzyma włócznię, a w lewej tarczę, którą opiera o ziemię.

Państwo spartańskie było monarchią. Na jej czele stało dwóch dziedzicznych królów. Instytucja podwójnego królestwa czyniła ustrój Sparty zjawiskiem zupełnie wyjątkowym na tle innych poleis greckich. Królowie sprawowali kult religijny, rozsądzali niektóre sprawy i przede wszystkim w czasie wojny dowodzili armią spartańską. Ponadto wchodzili w skład geruzjigeruzjageruzji – 30‑osobowej rady starszych (gerontów) – która strzegła praw lacedemońskich i pełniła rolę sądu. Najprawdopodobniej największą władzę w Sparcie mieli eforowie – pięciu najwyższych urzędników. W czasie pokoju to oni kierowali polityką polis. Gerontów i eforów wybierała przez aklamację (tzn. bez głosowania, jednomyślnie) apellaapellaapella, czyli zgromadzenie obywatelskie. Członkowie rady starszych rekrutowali się spośród obywateli będących po sześćdziesiątce (wyjątek stanowili królowie) i pełnili swoją funkcję dożywotnio. Eforów natomiast wybierano na okres jednego roku. Ludność polis lacedemońskiej dzieliła się na trzy klasy. Pierwszą stanowili spartiaci, potomkowie Dorów, obywatele - arystokraci mający prawa polityczne. Drugą – heloci, czyli niewolni chłopi będący potomkami podbitej ludności. Trzecia klasa składała się z periojków (gr. peri – wokół; oikein – mieszkać) – ludności wolnej (najczęściej napływowej), lecz pozbawionej praw politycznych.

Do VII w. p.n.e. Sparta rozwijała się w sposób nieodbiegający od innych poleis greckich. Wysoki poziom osiągnęło tamtejsze rzemiosło, a ceramika lakońska była popularna w całym świecie greckim. Znakiem rozwoju kultury są też poematy spartańskiego poety TyrtajosaTyrtajosTyrtajosa, które stały się symbolem twórczości patriotycznej, sławiącej ojczyznę i zachęcającej do walki za nią (stąd termin „poezja tyrtejska”). Przełomowe znaczenie dla Sparty miały wojny z Mesenią, polis zajmującą żyzną krainę w południowo‑zachodniej części Peloponezu, toczone w latach 730–650 p.n.e. Meseńczycy stawiali zacięty opór. Kiedy spartiaci odnieśli w końcu zwycięstwo, pobici mieszkańcy Mesenii zostali helotami. W efekcie doszło jednak do zachwiania proporcji społecznych w Sparcie: na blisko 10 tys. spartiatów przypadała kilkanaście razy większa liczba helotów, których trzeba było utrzymać w ryzach.

Do sprawowania władzy nad tak wielką liczbą niewolników potrzebna była stała armia obywatelska. Tworzyli ją hoplicihoplitahoplici – ciężkozbrojni piechurzy walczący w zwartym szyku, zwanym falangą (ten typ wojska u progu epoki archaicznej rozpowszechnił się w całej Grecji). Społeczeństwo spartańskie zostało zmilitaryzowane, a wychowanie młodzieży znalazło się pod kontrolą państwa. Każde niemowlę płci męskiej poddawano komisyjnym oględzinom. Słabych i chorowitych chłopców porzucano w górach, tylko zaś zdrowych i silnych pozwalano wychowywać. Od 7. do 20. roku życia spartiaci podlegali skoszarowaniu i szkoleniu wojskowemu. Dorośli obywatele między 20. a 30. rokiem życia stanowili stałą armię. Dopiero po trzydziestce spartiata mógł założyć własną rodzinę. Wszyscy obywatele Sparty (mężczyźni, w tym także żonaci), podzieleni na grupy, codziennie spożywali wspólne, składkowe posiłki, które umacniały ich wspólnotę. Militaryzacji społeczeństwa towarzyszył rozwój ideału wojownika. Obywatelom lakońskiej polis nie wypadało wycofywać się z boju: mogli albo zwyciężyć, albo zginąć. Ponadto zamożni spartiaci przeważnie nie obnosili się ze swoim bogactwem, taka ostentacja naruszałaby bowiem postulowaną równość obywateli i surowość obyczajów.

R1N8HUQULVNBB

Rysunek przedstawia zwarty szyk żołnierzy uzbrojonych w duże okrągłe tarcze i włócznie. Wszyscy mają na sobie zbroje i duże złote hełmy z pióropuszami.

R1GLjIsGtK1ps

Rysunek przedstawia dwóch żołnierzy. Mają oni lekkie zbroje oraz ochraniacze na łydki i kolana. Na głowach mają duże złote hełmy z pióropuszami. Są uzbrojeni we włócznie i duże okrągłe tarcze. Do pasów mają przypięte krótkie miecze.

Wprowadzenie wojskowych rygorów w życie całego społeczeństwa uczyniło spartiatów najlepszą armią grecką. Dzięki temu osiągnięto również niespotykany w innych poleis poziom dyscypliny obywatelskiej. Sparta płaciła jednak za te osiągnięcia zamknięciem się na obce wpływy, upadkiem kultury, handlu i rzemiosła. Na nienawiść, jaką heloci żywili do spartiatów, i ciągłe próby zrzucenia ich jarzma państwo odpowiadało terrorem. Co roku młodzi wojownicy spartańscy, uzbrojeni tylko w noże, napadali na wioski helotów, w ten sposób zdobywając pożywienie i siejąc strach (zjawisko to nosi nazwę krypteikryptejakryptei). Przy tej okazji eliminowano najaktywniejszych, a więc z punktu widzenia Sparty najgroźniejszych niewolników.

Około 550 r. p.n.e. Sparta utworzyła na Peloponezie sojusz militarny poleis pod swoją hegemonią – Związek PeloponeskiZwiązek PeloponeskiZwiązek Peloponeski. Państwa członkowskie nie płaciły danin pieniężnych, lecz miały obowiązek przysyłania wojska na wezwanie Spartan.

Słownik

Słowa kluczowe

areopag, Drakon, Solon, Pizystrat, Klejstenes, reformy demokratyczne, ostracyzm, Wielka Rhetra, apella, heloci, falanga, starożytność, starożytna Grecja, antyk

Bibliografia

Kubiak Z., Literatura Greków i Rzymian, Warszawa 1999.

Herodot, Dzieje, ks. IX, rozdz. 28.

Tukidydes, Wojna peloponeska, ks. IV, rozdz. 39.

Ksenofont, Historia grecka, ks. VI, rozdz. 4.