Konstytucja 3 maja, nazwana oficjalnie Ustawą rządową, została uchwalona w 1791 r. Była najważniejszym aktem prawnym przyjętym przez Sejm WielkiSejm Wielki (Sejm Czteroletni)Sejm Wielki (1788 – 1792), który podjął się ambitnej próby zreformowania Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Na klimat polityczny, jaki towarzyszył działalności tego sejmu, wpłynęły: rewolucja francuska, filozofia oświecenia, rosnące znaczenie mieszczaństwa, a także korzystny układ międzynarodowy. Konstytucja 3 maja była bowiem próbą naprawy państwa oraz uniezależnienia go od Rosji. Jednocześnie dokument ten był kompromisem – wszystkie zmiany funkcjonowania instytucji państwowych zachowały ostatecznie szlachecki charakter Rzeczypospolitej.

Sam tekst konstytucji jest dość krótki, ale odsyła do innych ustaw, przyjętych przez Sejm Czteroletni. Przed uchwaleniem ustawy zasadniczej przyjęto bowiem Prawo o miastach i Prawo o sejmikach. Choć są one odrębnymi aktami prawa, Ustawa Rządowa określa je jako integralne części ustawy zasadniczej. Po wejściu w życie konstytucji ogłoszono także wiele innych aktów prawnych, które – wraz z ustawą z 3 maja – wpisują się w reformatorski dorobek Sejmu Wielkiego.

R1RdNroHP55nf

Fotografia przedstawia przeszkloną gablotę, w której leży otwarty dokument. U dołu umocowano tabliczkę informacyjną. W tle drewniana, ozdobna podłoga i bogato zdobione ściany.

Podział władz

Konstytucja odwołuje się do monteskiuszowskiegoMonteskiuszmonteskiuszowskiego trójpodziału władz: trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i straży, i władza sądownicza w jurysdykcjach.

Monteskiusz

(fr. Montesquieu), właśc. Charles Louis de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu (ur. 18 stycznia 1689 r. w La Brède, zm. 10 lutego 1755 r. w Paryżu) – francuski filozof, prawnik, wolnomularz i pisarz doby oświecenia.

R3PyuVA9GpV4C

Ilustracja przedstawia owalny portret dojrzałego mężczyzny, ukazany od piersi w górę. Postać prezentuje lewy profil, patrzy przed siebie. Mężczyzna ma siwe, falujące włosy, zakola, wysokie, lekko pomarszczone czoło z uwypukloną żyłą na skroni. Oczy mężczyzny są głęboko osadzone, nos długi i haczykowaty, usta zaciśnięte, a podbródek wydatny. Mężczyzna jest ubrany w koszulę, na lewe ramię ma narzucony płaszcz. Na obramowaniu portretu znajduje się napis: Charles de Montesquieu 1728.

Władzę stanowienia prawa przyznano zatem sejmowi. Składał się on z dwóch izb – poselskiej oraz senatorskiej. Ta pierwsza reprezentowała szlachtę – 204 posłów miało być wybieranych co dwa lata przez ziemiaństwo na sejmikach. Konstytucja zniosła jednocześnie wiążący charakter instrukcji sejmikowychinstrukcje sejmikoweinstrukcji sejmikowych – posłowie zostali określeni jako przedstawiciele całego narodu. Zlikwidowała także liberum vetoliberum vetoliberum veto – odtąd uchwały miały być podejmowane większością głosów.

Senat

Senat był natomiast tworzony przez wojewodów, kasztelanówkasztelankasztelanów, biskupów diecezjalnych oraz ministrów. Liczył łącznie 132 członków. Twórcy Konstytucji 3 maja zdecydowali jednocześnie, że po śmierci króla Stanisława Augusta jego następcy będą mianowali senatorów tylko spośród kandydatów zgłoszonych im przez sejmiki. Oznaczało to istotne wzmocnienie szlachty kosztem monarchy.

Ustawa Rządowa z 1791 r. zmniejszyła znaczenie senatu. W najważniejszych kwestiach (ustanawianie praw politycznych, karnych i cywilnych) dysponował on tylko prawem weta zawieszającego. W pozostałych kwestiach uchwała sejmu wymagała większości posłów i senatorów, liczonych łącznie.

RBqRYork4YCBT

Obraz przedstawia dużą, prostokątną salę pałacową z balkonami na podwyższeniu. W sali znajduje się tłum mężczyzn w osiemnastowiecznych strojach szlacheckich i arystokratycznych. Mężczyźni stoją po bokach sali i na balkonach. Na środku sali są także zgromadzone licznie osoby.

Istotne innowacje Konstytucja 3 maja wprowadziła w zakresie władzy wykonawczej. Doświadczenie nauczyło – możemy przeczytać w tekście Ustawy Rządowej – że zaniedbanie tej części rządu nieszczęściami napełniło Polskę. Wykonywanie praw miało należeć do króla. Konstytucja znosiła jednak wolne elekcje monarchów i ustaliła, że tron polski – po śmierci Stanisława Augusta – przejdzie do saskiej dynastii Wettinów. Zmiana ta miała zapobiec walkom magnatów o władzę oraz ingerencji innych państw w wewnętrzną politykę Rzeczypospolitej.

Król – poza władzą wykonawczą – miał prawo zwoływania posiedzeń sejmu, a także dysponował prawem inicjatywy ustawodawczej. Swoich funkcji nie miał jednak wykonywać samodzielnie, ale w ramach Straży Praw. Była to rada królewska, w skład której wchodzili: prymas, ministrowie, sekretarze oraz małoletni następca tronu. Członkowie Straży Praw – organu w istocie przypominającego rząd – ponosili odpowiedzialność konstytucyjną oraz polityczną przed sejmem.

Ustrój społeczny

Konstytucja 3 maja zachowała ustrój stanowy, ze szlachtą jako uprzywilejowaną warstwą rządzącą. Szanując pamięć przodków naszych, jako fundatorów rządu wolnego – czytamy w niej – stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy, pierwszeństwa w życiu prywatnem i publicznem najuroczyściej zapewniamy. Zostały zagwarantowane dotychczasowe przywileje szlacheckie, w szczególności nietykalność osobista oraz pełne prawo własności.

R1IrBM9W8V3lS

Ilustracja przedstawia medal pamiątkowy. Umieszczono na nim sferę z herbami Rzeczypospolitej, orłem w koronie i litewską pogonią. Z lewej strony globu rózgi liktorskie. Po prawej stoi skrzydlaty Geniusz. Postać ma biodra osłonięte pasem tkaniny. Trzyma w prawej dłoni czapkę frygijską, zaś w lewej gałązkę oliwną i kaduceusza. Z jego nóg opadły kajdany. U góry napis : Terrore libera, a poniżej słowa: Ex perhonorificio comitiorum decreto die III may mdccxci .

Utrzymano także szlachecki charakter demokracji, gdyż podstawowy organ prawodawczy miał być – tak jak dotąd – obsadzany wyłącznie przez ziemiaństwo. Prawo o sejmikach wprowadziło tu jednak istotną zmianę. Udział w sejmikach – a tym samym decydujący wpływ na władzę – został odebrany szlachcie nieposiadającej. Było to uderzenie w pozycję polityczną magnateriimagnateriamagnaterii, gdyż tzw. gołota szlachecka – czyli osoby legitymujące się szlacheckim rodowodem, ale nieposiadające ziemi – stanowiła klientelę możnowładców, którzy przekupywali ją w trakcie obrad sejmików oraz przy wolnych elekcjach monarchów.

Ponieważ Konstytucja 3 maja utrzymała ustrój stanowy, mieszczaństwo – mimo rosnącej siły ekonomicznej – nie zostało zrównane w prawach ze szlachtą. Sejm Wielki nadał mu jednak nowe prawa. Właścicielom nieruchomości miejskich przyznano przywileje zastrzeżone dotąd tylko dla ziemiaństwa: nietykalność bez wyroku sądowego, możliwość nabywania dóbr ziemskich, a także prawo piastowania niektórych urzędów. Otworzono również drogę do nobilitacji najbogatszych mieszczan.

R1JGLOQmYRRX1

Ilustracja przedstawia autograf dokumentu. Starannym, kaligraficznym pismem zapisany jest tekst Konstytucji 3 maja.

Regulacje dotyczące tego stanu wprowadzone zostały przez Ustawę o miastach królewskich, do której wprost odwoływała się Ustawa Rządowa z 1791 r. Ten akt prawny nie obejmował jednak automatycznie mieszkańców miast prywatnych oraz należących do Kościoła, które łącznie stanowiły prawie 3/4 miast ówczesnej Rzeczypospolitej. Mieszczaństwo pozostało także upośledzone politycznie. Konstytucja 3 maja nie dała mu reprezentacji politycznej w parlamencie. Mieszczanie mogli jedynie wysyłać do sejmu plenipotentów, czyli pełnomocników, którzy mieli wypowiadać się w interesie tej części społeczeństwa, ale bez prawa uczestniczenia w głosowaniu.

W stosunku do chłopów Konstytucja 3 maja wprowadziła jedynie kosmetyczne zmiany ich statusu. W ustawie z 1791 r. możemy przeczytać o znaczeniu tej warstwy społecznej jako najliczniejszej w narodzie, z której ręki płynie najobfitsze bogactw krajowych źródło. Jednak konstytucja nie zniosła poddaństwa chłopów, choć wzięła ich pod opiekę prawa i rządu krajowego. Oznaczało to w istocie pozostawienie dotychczasowych stosunków, wprowadzono jednak sądową ochronę ludności chłopskiej przed bezprawiem szlachty. Relacje dziedziców z włościanami miały bowiem opierać się na gwarantowanych przez państwo umowach. Konstytucja wprowadziła jednocześnie wolność dla chłopów nowo przyjeżdżających do Rzeczypospolitej, a także chłopów‑zbiegów, którzy zdecydowali się powrócić do kraju.

R1JoNQSVlerPq

Fotografia przedstawiająca pomnik. Na cokole umieszczony jest orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Na głowie ma koronę, patrzy w prawo. U dołu umieszczono daty, od 1791 do 1981 roku. W tle aleje parkowe i drzewa.

Konstytucja 3 maja ustanawiała katolicyzm religią narodową panującą i wprowadziła – pod groźbą kary – zakaz apostazji, czyli porzucenia tej wiary. Deklarowała jednocześnie tolerancję wobec innowierców. Że zaś ta sama wiara święta przykazuje nam kochać bliźnich naszych, przeto wszystkim ludziom, jakiegokolwiek bądź wyznania, pokój w wierze i opiekę rządową winniśmy i dlatego wszelkich obrządków i religij wolność w krajach polskich, podług ustaw krajowych, warujemy.

Słownik