Obszary działań polityki ludnościowej

Polityka ludnościowapolityka ludnościowaPolityka ludnościowa prowadzona w krajach Unii Europejskiej, w tym i w Polsce, w nadchodzących dekadach musi brać pod uwagę wyzwania demograficzne, jakie pojawiają się już dzisiaj. Zgodnie z obowiązującymi w UE zasadami, problematyka ludnościowa pozostawiona jest państwom członkowskim, choć Komisja Europejska coraz częściej wydaje dyrektywy dotyczące polityki zdrowotnej, a w samej UE słychać głosy mówiące o konieczności prowadzenia wspólnej polityki migracyjnejpolityka migracyjnapolityki migracyjnej.

Proces starzenia się

Proces starzenia się ludności niesie problemy ekonomiczne, polityczne i społeczne.

W przypadku ekonomiki najważniejsze jest zapewnienie źródeł utrzymania osobom już niesamodzielnym ekonomicznie, utrzymującym się z rent i emerytur. Dodatkowo starzenie się ludności zwiększa zapotrzebowanie na opiekę zdrowotną i usługi opiekuńcze. Przyczynia się do tego zwłaszcza rezultat tzw. podwójnego starzenia się, czyli bardzo szybkiego wzrostu w populacji osób starszych liczby jednostek najstarszych, mających 80 i więcej lat.

W sferze politycznej wzrost udziału seniorów, przejawiający się ich większym uczestnictwem w wyborach, oznacza większą trudność wdrożenia programów dostosowawczych, które z definicji muszą bazować na odebraniu przynajmniej części obecnych przywilejów związanych z osiągnięciem zaawansowanego wieku. Brak takich zmian może prowadzić, przez podwyższenie obciążeń fiskalnych osób młodych i aktywnych zawodowo, do pojawienia się konfliktów międzypokoleniowych, „wojny młodych ze starymi”.

Wreszcie w skali społecznej rozrost populacji seniorów prowadzi do swoistej deprecjacji okresu życia, jakim jest starość (rozpowszechniony obecnie kult młodości) i występowania starości jako bezproduktywnej społecznie, bezwartościowej fazy życia („rola bez roli” wynikająca z braku kulturowo ukształtowanych wzorców życia w okresie starości).

Polityka ludnościowa w przypadku procesu starzenia się ludności musi być zatem z jednej strony polityką reaktywną, zaspokajającą potrzeby związane z tym procesem, z drugiej zaś strony musi wpływać na decyzje jednostek dotyczące wycofywania się z rynku pracy (wysokość świadczenia, minimalny wiek emerytalny, świadczenia pomostowe) i zagospodarowania wolnego czasu. Współcześnie w Europie proces starzenia się ludności wynika z braku wystarczającej reprodukcji.

R1doTkB8KQmx2

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę podnoszącego na rękach, w górę, bardzo małego chłopca. Mężczyzna zapewne jest dziadkiem małego chłopca. Znajdują się w pokoju.

Konsekwencje braku zastępowalności pokoleń

Brak prostej zastępowalności pokoleń jest widoczny we wszystkich krajach poza Francją i Irlandią, przy czym najniższy poziom dzietności obserwuje się w byłych krajach socjalistycznych, państwach niemieckojęzycznych i w Europie Południowej. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest kurczenie się wielkości populacji i występowanie różnorodnych problemów dotyczących nie tylko przemian strukturalnych, lecz również zmniejszania się wewnętrznego rynku zbytu w Europie.

Rozwiązać te problemy można na dwa sposoby: po pierwsze, przez propagowanie wyższej dzietności, po drugie, przez wzmożoną imigrację.

W pierwszym przypadku pierwszoplanowym działaniem jest rozbudowana polityka rodzinna, bazująca na uznaniu, że dziecko to dobro publiczne, z którym wiążą się określone korzyści społeczne. Powodem niedoboru w tym zakresie jest nieuświadamianie sobie przez przyszłych rodziców, jakiego rodzaju są to korzyści. Przykładem takich korzyści mogą być podatki, które będzie płacić jednostka w przyszłości, po osiągnięciu odpowiedniego wieku. Włączenie tych korzyści do rachunku kosztów posiadania potomstwa będzie następowało przez rozbudowaną pomoc socjalną i współfinansowane przez państwo usługi opiekuńcze nad małym dzieckiem. Należy jednak zaznaczyć, że w wielu krajach europejskich deklarowana przez młodych ludzi idealna liczba dzieci to statystycznie nie mniej niż 2,1 dziecka (tyle wynosi dzietność zapewniająca prostą zastępowalność). Ponieważ z reguły rzeczywista liczba potomstwa jest niższa od wartości uznanej za idealną, należy oczekiwać, że nawet w warunkach wsparcia decyzji prokreacyjnych rozbudowaną polityką rodzinną w Europie wciąż będzie występować reprodukcja zawężona. Sprzyjają temu zmiany normatywno‑obyczajowe nazywane drugim przejściem demograficznym, prowadzące do osłabienia tradycyjnych więzi rodzinnych i generalnie do rozprzestrzeniania się nietradycyjnych form życia małżeńsko‑rodzinnego (np. związki nieformalne, związki osób tej samej płci, związki seryjne, „singlowanie”, dobrowolna bezdzietność, planowane samotne macierzyństwo).

Imigracja jako metoda uzupełnienia niedoborów ludnościowych, tj. zbliżenie się do stanu optymalnego, jest zatem nieunikniona. Jednakże pociąga ona za sobą wiele problemów związanych przede wszystkim ze skalą i kierunkiem imigracji oraz stopniem koncentracji miejsc emigracji. Bez wątpienia w najbliższych dekadach do Europy napłyną dziesiątki milionów osób pochodzących z innych kontynentów. Pozytywnymi konsekwencjami ekonomicznymi i demograficznymi tego zjawiska będą:

• wzrost liczby ludności;

• poprawa struktur ludnościowych;

• wzrost dzietności z uwagi na występowanie liczniejszego potomstwa imigrantów w porównaniu z potomstwem europejskich autochtonów.

Należy się jednak liczyć także z następstwami mniej korzystnymi:

• polaryzacją społeczeństwa według kryterium etnicznego lub wyznaniowego w wyniku braku asymilacji ludności napływowej;

• wzrost żądań akceptacji dla nietradycyjnych form życia rodzinnego;

• potencjalny konflikt pokoleń między imigranckim światem pracy a „lokalnymi” emerytami.

Migracja jako polityka ludnościowa

Ostatnim wyzwaniem ludnościowym przyszłości jest wzrastające zróżnicowanie przestrzenne procesów ludnościowych i atrakcyjności zamieszkiwania w poszczególnych regionach Unii Europejskiej. Proces ten wymaga reakcji władz nie tyle poszczególnych państw, ile całej UE.

Europę przyszłości można podzielić na trzy części. Pierwsza z nich, obejmująca kraje skandynawskie, kraje Beneluksu, Wielką Brytanię, Irlandię i Francję, będzie się odznaczać stabilizacją liczby ludności lub nawet niewielkim jej wzrostem, zarówno dzięki relatywnie wysokiej dzietności, jak i dużemu napływowi imigracyjnemu.

Część druga, obejmująca kraje Europy Południowej (Hiszpania, Portugalia, Włochy, Grecja) i państwa niemieckojęzyczne (Niemcy, Austria i Szwajcaria), będzie się charakteryzować umiarkowanym spadkiem liczby ludności, albowiem bardzo niski poziom dzietności rekompensowany będzie w dużym stopniu imigracją.

Wreszcie, Europę Wschodnią i Bałkany, czyli część trzecią, będzie cechować depopulacjadepopulacjadepopulacja – niska dzietność współwystępująca z nikłym napływem, a nawet odpływem ludności. Różnice te mają wynikać z odmiennej atrakcyjności osiedleńczej (odzwierciedlającej poziom życia w danym kraju) oraz uwarunkowanego czynnikiem ekonomicznym poziomu skłonności do wydawania na świat potomstwa.

W konsekwencji nastąpi koncentracja ludności w krajach już dziś zamożnych, dzięki czemu będą się one odznaczać korzystną strukturą wieku (relatywnie niskim poziomem zaawansowania procesu starzenia się ludnościstarzenie się społeczeństwastarzenia się ludności). Wzrost przestrzennego zróżnicowania gęstości zaludnienia wystąpi również w obrębie państw. Obszary wielkich miast i tereny je okalające (obszary metropolitalne) będą uznawane za najatrakcyjniejsze miejsce zamieszkiwania, a w konsekwencji ludność będzie się koncentrować właśnie tam. W rezultacie duże połacie państw mogą się wyludniać, pogłębiając swą niską atrakcyjność.

Słownik