Analizę założeń filozofii Comte'a należy przeprowadzić na trzech płaszczyznach. Po pierwsze: ukazać jego twierdzenia na temat kondycji filozofii jemu współczesnej. Po drugie: przedstawić jego założenia na temat tego, w jaki sposób należy dokonać przebudowy całej filozofii (i ogółu nauk). Po trzecie: wskazać, jak wspomnianą przebudowę przeprowadzał sam filozof. Prześledźmy zatem wszystkie trzy porządki.

RdIfW6Ih2n5MV1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest lekko łysiejący. Widoczne są na jego głowie niewielkie zakola. Ma krótkie, ciemne włosy. Jego twarz jest owalna. Widać na niej zmarszczki. Mężczyzna ma duże oczy i wydatny nos. Ubrany jest w ciemny surdut.

Zdaniem Comte’a historyczny rozwój filozofii zawiódł ją donikąd. Diagnozował, że w czasach jemu współczesnych zatraciła ona łączność z życiem codziennym i rzadko da się znaleźć praktyczne zastosowanie dla jej wyników. Lata później, gdy już wyłoży swój własny system filozoficzny, wygłosi stwierdzenie, które może się wydawać nieco przydługie, lecz doskonale streszcza jego założenia:

Z powyższego cytatu możemy wyciągnąć wiele wniosków, godnych rozwinięcia i wyjaśnienia. Mówiąc o walce filozofii metafizycznej i teologicznej, Comte w zasadniczy sposób ocenił całą kondycję filozofii jemu współczesnej. Mianem metafizyków określić można klasycznych idealistówidealizmidealistów niemieckich, o których mawiano później, że dopuszczają się intelektualnej spekulacji (czyli głębokich rozważań teoretycznych), lecz nie są w stanie zastosować swych wniosków w praktyce. Mianem filozofów teologicznych można określić tych myślicieli, którzy w drugiej połowie XX w. wracali do rozważań nad myślą średniowieczną i chrześcijańską, starając się je uwspółcześnić, co – zdaniem Comte’a – również było wysiłkiem próżnym i jałowym. Oba te nurty filozofii nie miały najmniejszego znaczenia dla codziennego życia zwykłego człowieka, a przecież – zdaje się pytać Comte – co komu po filozofii, która nie pomaga nam twórczo zmieniać i rozwijać świata? Właśnie z tego powodu filozofia pozytywna musi przerwać ogół jałowych rozważań i dokonać przemodelowania naszego życia społecznego.

R1KN1yvshEO4J1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z haftowanymi falbanami na piersi i przy mankietach. W prawej ręce trzyma otwartą książkę.

Zgodnie z mniemaniem francuskiego myśliciela filozofia powinna stać się „nauką nauk”, a więc nauką wszechogarniającą, która będzie dokonywała systematyzowania i łączenia wyników wszystkich nauk szczegółowych. Aby tak się stało, konieczne jest spełnienie pięciu warunków. Stanowią one główne założenia filozofii pozytywnej.
Po pierwsze: ograniczenie się do fenomenów. Filozofia powinna badać i rozważać jedynie rzeczy realnie istniejące, tj. takie, których istnienie da się zweryfikować. Musi więc zrezygnować z rozważania bytów niekonkretnych, idealnych, niepewnych – takich, które można jedynie pomyśleć, nie poddają się bowiem weryfikacji. Oznacza to, że pojęciami takimi jak „Bóg”, „absolut”, „dusza ludzka”, „pierwsze przyczyny”, „ostateczny cel istnienia” filozofia w ogóle nie powinna się zajmować.
Po drugie: postulat praktyczności i pożyteczności. Filozofia ma rozważać realnie istniejące przedmioty po to, aby z nauki o nich wyciągać wnioski praktyczne, pożyteczne dla życia codziennego i społecznego. Pomiędzy filozofią a życiem zionie współcześnie wielka przepaść, którą należy zasypać. Rozważania z zakresu metafizyki czy tworzenie kolejnych koncepcji idealizmu filozoficznego nie służą niczemu praktycznemu. To tylko toczenie jałowych, bezproduktywnych dysput.
Po trzecie: postulat pewności i obiektywności. Filozofia ma ze swych rozważań – na wzór nauk ścisłych – wyciągać wnioski pewne (takie, które nie budzą wątpliwości, są jasne i zrozumiałe) i obiektywne (może je weryfikować każdy inny przedstawiciel filozofii czy konkretnej nauki).
Po czwarte: postulat uprawiania filozofii na wzór nauk ścisłych. Filozofia zarówno w swoich metodach, analizach, rozumowaniach, jak i w stawianych wnioskach ma przypominać nauki ścisłe. Dla przykładu: matematyka nie posługuje się pojęciami niejasnymi, posiada konkretne zasady działań, a jej wnioski są dla wszystkich matematyków takie same. Oczywiście w przypadku różnych nauk ta reguła sprawdza się w różnym stopniu, wszystkie jednak dążą do pełnej obiektywności swoich wniosków. To dążenie powinno przyświecać także filozofii.
Po piąte: nieograniczanie filozofii do krytyki negatywnej. Filozofia nie jest od tego, aby krytykować czy weryfikować wyniki badań poszczególnych nauk. Są one bowiem dziedzinami autonomicznymi i niezależnymi, które poradzą sobie same. Filozofia zaś ma odgrywać przede wszystkim rolę pozytywną, a więc stanowić podstawę i wspólny mianownik dla wszystkich nauk, dzięki czemu będzie mogła sumować, zestawiać i ukazywać w szerszym kontekście ich wyniki. Nadmieńmy również, że podobne cele stawiał Comte przed samymi naukami szczegółowymi. Jeśli bowiem mają one stanowić pewne „elementy” większej całości, jeśli mają współtworzyć gmach wiedzy ludzkiej, to również powinny spełniać powyższe założenia.

R1Y2uXjSZhnBr1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Oczywiście Comte nie tylko nakreślił teoretyczną koncepcję filozofii, która miała być – w jego mniemaniu – czysto praktyczna, ale również sam zajął się jej uprawianiem. Marzył, aby wraz z upływem czasu przyłączali się do niego przedstawiciele różnych profesji, którzy dopełnialiby jego filozofię z perspektywy własnych nauk. To marzenie spełniło się zresztą bardzo szybko, gdyż program filozofii pozytywnej zyskiwał na popularności i zataczał coraz szersze kręgi, aż stał się głównym nurtem filozofii drugiej połowy XIX w. Jeśli wspomnieć ponadto, że do końca pierwszej połowy XX w. uprawiano neopozytywizmneopozytywizmneopozytywizm, który opierał się na ogóle założeń samego Comte’a, to trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że mówimy tu o bardzo wpływowym myślicielu i koncepcji niezwykle atrakcyjnej.

System filozoficzny Comte’a miał stanowić niejako „stelaż” filozofii pozytywnej, który będzie uzupełniany przez różnych naukowców. Comte „wylewa fundamenty” pod budowę gmachu wiedzy ludzkiej, a przedstawiciele różnych dyscyplin filozoficznych i dziedzin naukowych mają wznieść ten gmach w sposób, w jaki Comte go rozrysował. Potrzebne było do tego nie tylko wytyczenie nowej roli dla filozofii, ale i przebudowa konkretnych nauk szczegółowych według tych samych, pozytywistycznych założeń.

R1Z0M3E5xjkNe

Zdjęcie przedstawia rząd ustawionych obok siebie grubych książek. Jest to kilka tomów publikacji pod tytułem Annual Review of Sociology.

Comte wskazuje zatem pięć nauk, które można uznać za w pełni ścisłe i spełniające założenia pozytywizmupozytywizmpozytywizmu. Następnie w ramach uprawianej przez siebie teorii nauki dokonuje ich klasyfikacji. Uważał mianowicie, że nauki należy zhierarchizować, a więc „ułożyć” w takiej kolejności, aby faktycznie dało się zestawiać ich wyniki w spójną całość, która wyrażałaby ogół wiedzy ludzkiej. Jego zdaniem nauki szczegółowe należy tak poszeregować, aby przedmiot każdej kolejnej był nieco mniej ogólny, a jednocześnie nieco bardziej złożony i skonkretyzowany niż poprzedniej. Umożliwi to powiązanie i przenikanie się zagadnień nauk sąsiadujących ze sobą w szeregu. Ich kolejność wygląda więc następująco: astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia. Comte mniemał przy tym, że przedstawiciele innych, nieuwzględnionych tu dyscyplin naukowych, którzy przyłączą się do szkoły pozytywnej, przeformułują je według założeń pozytywistycznych i sami będą wskazywać ich miejsce w tym „gmachu”, który zaprojektował.

Słownik