Pod władztwem Mongołów

Rozbicie dzielnicowe Rusi Kijowskiej trwało już niemal 200 lat, kiedy Tatarzy pojawili się w granicach państw i państewek rządzących przez przedstawicieli dynastii RurykowiczówRurykowiczeRurykowiczów. Klęska oddziałów ruskich w bitwie pod Kałką w 1223 r. i śmierć wielu lokalnych książąt sprawiła, że MongołowieMongołowieMongołowie zapisali się w pamięci pokonanych jako potężna siła. Jednak wydarzenia te nie skłoniły Rusinów, aby zaprzestali wewnętrznych wojen domowych i przygotowali się należycie na kolejne najazdy Tatarów, których można było się spodziewać w ciągu najbliższych lat. Już bowiem w 1237 r., a zatem niespełna 15 lat po klęsce pod Kałką, Tatarzy zaatakowali księstwo muromsko‑riazańskie znajdujące się najbliżej mongolskiej granicy. Padło ono szybko, a kolejne lata przynosiły Tatarom następne zdobycze. W 1238 r. upadło księstwo włodzimierskie, a dwa lata później dawna stolica Rusi – Kijów. Kilka miesięcy później ten sam los stał się udziałem księstwa halicko‑wołyńskiego. W niespełna trzy lata Mongołowie przejęli kontrolę nad najważniejszymi księstwami Rusi.

Tatarzy prowadzili wobec zdobytej Rusi politykę polegającą na utrzymaniu dotychczasowego systemu rządów. Pozostawili więc dotychczasowych książąt, ale pod warunkiem, że ci będą całkowicie lojalni i na czas będą wysyłać wielkie daniny do SarajuSarajSaraju, stolicy Złotej Ordy. Jednak istotne dla zdobywców znaczenie miała inna zasada: każdorazowo nowy wielki książę musiał otrzymać od chanawielki chanchana jarłyk (czyli specjalne pozwolenie na władania ziemiami), co nie raz odbywało się za pomocą przekupywania urzędników mongolskich, wielkich prezentów dawanych chanowi i jego małżonkom, a także dzięki intrygom. Było to rozwiązanie korzystne dla Mongołów, bowiem niewygodny władca mógł zostać szybko pozbawiony władzy. Sami zaś książęta ruscy, rywalizując o władzę i znaczenie, spiskowali przeciwko sobie, sięgając nawet po proszenie o pomoc wojsk tatarskich w walce z krewnymi, co każdorazowo kończyło się spustoszeniem ziem ruskich. Warto też pamiętać, że Ruś padła łupem również Litwy i Polski, zwłaszcza pierwsze z państw przejęło sporo ziem ruskich (Litwa zajęła m.in. Kijów) i prowadziło nieustanne wojny z Rusinami.

RXwFQemAREuaJ1

Ilustracja przedstawia zdobycie w 1237 r. Suzdalu przez Batu‑chana. Ukazani zostali wojownicy w zbrojach jadący konno i podnoszący broń na ludność cywilną.

Mongołowie po kilku latach jeszcze bardziej uzależnili Rusinów, wprowadzając urząd baskaka, dowódcy wojskowego, odpowiedzialnego również za zbieranie danin. Niższej rangi baskakowie (dziesiętnicy i setnicy) mogli być Rusinami, wyżsi – jedynie Tatarami, a zatem kontrola nad podległymi ziemiami była jeszcze większa. W połowie XIV w. obowiązek zbierania daniny spoczął na wielkim księciu włodzimierskim, którego pozycja paradoksalnie została przez Tatarów wzmocniona. Miał on silną władzę w całej Rusi, a w razie opozycji i buntów mógł liczyć na wsparcie tatarskich oddziałów.

Ludność ruska co jakiś czas buntowała się przeciwko obcej zwierzchności, jednakże Mongołowie bezwzględne i szybko tłumili wszelki opór. Należy dodać, że w samym XIII w. doszło do 15 wypraw Złotej Ordy na różne księstwa ruskie, co niewątpliwie musiało odbić się na kondycji gospodarczej tych ziem, a także ich demografii. Miimo całej opresyjności władza tatarska charakteryzowała się dużą tolerancją religijną i to dzięki niej wpływy CerkwiCerkiewCerkwi uległy wzmocnieniu. Jej przedstawiciele byli całkowicie zwolnieni z danin dla chana, a liczba miejsc kultu i centrów religijnych się zwiększała, chociaż z racji słabej gospodarki nie były one duże i znaczące. Gdy władza kijowskiego metropolity (tam znajdował się główny ośrodek religijny na Rusi) stała się zbyt mocna, Tatarzy stworzyli w Saraju biskupstwo, które jednak nie odegrało ważnej roli. Należy dodać także, że wraz z upadkiem Kijowa metropolia kościelna przeniosła się najpierw do Włodzimierza nad Klaźmą, a później do Moskwy.

Wzrost znaczenia księstwa włodzimierskiego

Aleksander Newski, najpierw książę Nowogrodu, później zaś od 1236 r. władca księstwa włodzimierskiego, a ostatecznie wielki książę i zwierzchnik wszystkich księstw ruskich, był osobistością, który potrafiła porozumieć się z Tatarami. Ten wódz, wsławiony zwycięstwami nad zakonem inflanckim, Litwinami i Szwedami, dawał gwarancję spokoju i odbudowy zniszczonych podczas najazdów ziem. Na łożu śmierci w 1263 r. dokonał podziału ziem, który miał przesądzić o losach Rusi. Moskwa, która była na razie niezbyt liczącym się miastem, trafiła w ręce najstarszego żyjącego syna Daniela i stała się stolicą osobnego księstwa. Dobre warunki geograficzne, w tym pewna odległość od ziem mongolskich, dawały jej możliwość rozwoju, chociażby dzięki trasom handlowym, na których styku była ulokowana. Wielkie znaczenie dla dziejów Moskwy miało panowanie Iwana Kality, syna Daniela I i wnuka Aleksandra Newskiego, który otrzymał od chana jarłyk i jako władca moskiewski zapanował nad księstwem włodzimierskim. W kolejnych latach w wojnie ze zbuntowanym wobec Mongołów sąsiednim księstwem twerskim zdobył jego stolicę, Twer. Kolejni panowie Moskwy umacniali swoją pozycję. Istotne okazało się przede wszystkim panowanie Dymitra (1359–1389). Był to pierwszy ruski książkę, który otrzymał jarłyk zapewniający mu tytuł wielkoksiążęcy już na stałe, a co istotne, pozostał on od tej pory w jego rodzinie aż po upadek władzy tatarskiej na Rusi.

Symboliczne zwycięstwo na Kulikowym Polu

Z czasem Rusini, już od lat 60. XIV w., zaczęli odnosić zwycięstwa nad Mongołami. Przełomem okazał się jednak rok 1380 r., kiedy to książę moskiewski i włodzimierski Dymitr (wnuk Iwana Kality) rozgromił na Kulikowym Polu wojska Mamaja, wodza tatarskiego, który praktycznie był władcą zachodniej części Złotej Ordy. Zwycięski Dymitr otrzymał przydomek Doński, bowiem Kulikowe Pole to równina leżąca nad rzeką Don.

RpDdxUpcLJoN21

Ilustracja przedstawia miniaturę z rękopisu przedstawiającą bitwę na Kulikowym Polu. Dwie armie zderzają się ze sobą. Obie mają miecze oraz włócznie. Rycerze ubrani są w zdobione zbroje. Jadą konno. Na ziemi leżą martwi pokonani.

Mimo zwycięstwa nad Mongołami, które przeszło do legendy, jego bezpośrednie skutki były dla Rusinów żałosne. Pokonany Mamaj ostatecznie przegrał rywalizację o władzę z legalnym chanem Tochtamyszem, a ten ostatni postanowił powetować sobie klęskę tatarską. Niespodziewanie zaatakował Moskwę i ją spalił. Co prawda Dymitr Doński próbował gromadzić siły, jednak nie zdecydował się na kolejne walne starcie z Tatarami. Wojska tatarskie splądrowały również inne miasta: Włodzimierz, Możajsk, Perejasław Zaleski. Mimo tego Dymitr pozostał później w dobrych stosunkach z Ordą. Umierając w 1389 r., tytuł wielkiego księcia przekazał swemu synowi Wasylowi I (1389–1425).

Najstarszy syn Dymitra, Wasyl I, musiał wprawdzie postarać się o jarłyk, ale zasada dziedziczenia tytułu została już wprowadzona na stałe. Zdolny władca przyłączał kolejne ziemie, np. Smoleńsk, mimo że w tym czasie intensywne działania na ziemiach ruskich prowadził książę litewski Witold. W 1425 r. na tronie moskiewskim zasiadł Wasyl II nazywany Ślepym, którego rządy nie należały w pierwszych trzech dekadach do najszczęśliwszych. Swój przydomek zawdzięczał temu, że tracąc władzę, został oślepiony, jednak jego determinacja pozwoliła mu wrócić na tron, a w późniejszych latach pokonać armię nowogrodzkiego księstwa i znacznie ograniczyć jego niezależność. To zaś było kolejnym krokiem do powstania Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.

Zwycięski opór nad Ugrą

Rządy Iwana III, następcy Wasyla II, zaczęły się znacznie lepiej niż jego poprzednika – już na początku panowania udało się mu przyłączyć księstwo jarosławskie, a później kupić księstwo rostowskie. Ostatecznie zdobył też Nowogród i włączył w granice Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Powstawanie moskiewskiej potęgi nie uszło uwadze tatarskiego chana, zwłaszcza że od pewnego czasu do jego stolicy przestała wpływać należna mu danina, której wypłacanie Moskwa porzuciła. Władca Ordy Ahmet‑chan z wielkimi wojskami wyruszył w 1472 r. przeciwko Iwanowi III, porozumiawszy się także z Litwą, która również miała zaatakować Rusinów. Jednak Kazimierz Jagiellończyk (jako wielki książę litewski zgodził się na zawarcie układu wojskowego z Tatarami) zaangażował się w konflikt dynastyczny na Węgrzech i Litwini nie udzielili wsparcia wojskom tatarskim. Gdy armię Ahmeta zaczęła dziesiątkować zaraza, postanowił zwinąć oddziały i wrócić na swoje ziemie. Chan podjął jeszcze kolejną próbę ataku w 1480 r., ponownie zawierając przymierze z Kazimierzem Jagiellończykiem. I tym razem Tatarzy bezowocnie czekali na wojska litewskie. Nad rzeką Ugrą, silnie obsadzoną przez moskiewskie oddziały, doznali serii porażek podczas prób jej sforsowania, i ostatecznie zimą musieli się wycofać, rezygnująć z agresji na Wielkie Księstwo Moskiewskie. Od tej pory Moskwa nigdy już nie zapłaciła zaległej daniny, a rok 1480 stanowi symboliczną datę końca zwierzchności mongolskiej nad ziemiami ruskimi.

R1SoTMrVgV3d9

Ilustracja przedstawia obraz Nikołaja Szustowa przedstawiający symbolicznie zrzucenie przez Moskwę jarzma tatarskiego. Ludzie znajdują się w ciemnym pomieszczeniu. Jeden mężczyzna w bogatej królewskiej szacie stoi i świetle wskazując na ziemię. Dwaj inni starcy są powstrzymywani przez rycerzy przed rzuceniem się na niego.

Nie sposób odmówić Rusinom determinacji i chęci obalenia ponaddwustuletniego jarzma mongolskiego. Nie da się jednak ukryć, że sukces Moskwy był możliwy tylko w sytuacji, gdy Złota OrdaZłota OrdaZłota Orda doznawała licznych wstrząsów wewnętrznych, częstych zmian na tronie, licznych wojen i klęsk z rąk innych potęg. Długi proces wyzwalania się spod tatarskiej niewoli stworzył jednak, głównie poprzez symboliczne zwycięstwa, zalążek wspólnotowości wśród Rusinów. Ważną rolę odgrywała świadomości przede wszystkim tego, że można Tatarów pokonać i zrzucić obcą władzę. Co prawda miedzy legendarną bitwą na Kulikowym Polu a zmaganiami nad rzeką Ugrą minęło 100 lat, to jednak niewątpliwie bez tej pierwszej wiktorii, opłaconej rzezią Moskwy, nie byłoby późniejszego triumfu Iwana III.

Słownik

Słowa kluczowe

Mongołowie, Złota Orda, Ruś, Batu‑chan, Europa późnego średniowiecza, Azja

Bibliografia

S. Kałużyński, Dawni Mongołowie, Warszawa 1983.

L. Bazylow, Historia Mongolii, Narodowy Zakład im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1981.

Seria Historia powszechna, t. 3, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.