Przeczytaj
Z przeszkodami ku jedności
W drugiej połowie XIII w. na ziemiach polskich tendencje partykularnepartykularne rywalizowały z coraz silniejszymi ideami zjednoczeniowymi. Ku jedności dążyli mieszczanie, Kościół i coraz częściej możnowładztwo. Mieszczanom zależało na likwidacji przeszkód w handlu, duchownym na jednolitej organizacji kościelnej. Wszyscy też mieli świadomość, że zjednoczone państwo łatwiej odeprze ataki coraz silniejszych sąsiadów. Istniało wiele przesłanek zjednoczenia: wspólna tradycja, jedna dynastia piastowska, pamięć królestwa czy kształtująca się w wyniku dużego napływu obcokrajowców świadomość narodowa. Na drodze ku jedności stało jednak wiele przeszkód. Zjednoczenie państwa utrudniały brak spoistości pomiędzy dzielnicami, ciągłe wojny i rywalizacja między piastowskimi książętami oraz interesy możnych. Tendencje te zaczęto przezwyciężać dopiero na przełomie XIII i XIV w. Śmierć księcia wrocławskiego i krakowskiego Henryka IV Prawego (Probusa) w 1290 r. otworzyła drogę do władzy Przemysłowi II.
Wskaż dzielnice rządzone przez Henryka IV Prawego oraz Henryka III Głogowskiego.
Sam Bóg zwrócił zwycięskie znaki Polakom
Henrykowi IV Prawemu nie udało się zjednoczyć państwa. Więcej szczęścia od niego miał jego wielki rywal, książę wielkopolski Przemysł II.
Wielkopolska stanowiła bardzo ważną dzielnicę; tutaj powstała kolebka państwowości polskiej, tutaj też znajdowało się arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Przemysł II doprowadził do zacieśnienia stosunków z Pomorzem Gdańskim, zawarłszy z tamtejszym księciem Mściwojem układ w Kępnieukład w Kępnie w 1282 roku. Głosił on, że ten książę, który przeżyje drugiego, będzie po nim dziedziczył ziemie. Książę pomorski zdecydował się na tę umowę w obliczu wzrastającego zagrożenia ekspansją brandenburską i krzyżacką. Układ ten w niedalekiej przyszłości miał doprowadzić do zjednoczenia Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski. Gdy w 1294 r. umarł Mściwój II, jego ziemie zgodnie z porozumieniem przejął Przemysł II.
Po śmierci Henryka IV Prawego książę wielkopolski wszedł w 1290 r. również w posiadanie ziemi krakowskiej. Nie mając jednak wystarczającego poparcia ze strony lokalnych możnych, szybko musiał się jej zrzec na korzyść króla czeskiego Wacława II. Mimo to książę wielkopolski podjął zwieńczone sukcesem starania w Stolicy Apostolskiej o uzyskanie korony. 26 czerwca 1295 r. Przemysł II został koronowany w katedrze gnieźnieńskiej na króla. Na wybitej z tej okazji pieczęci umieszczono napis: Sam Bóg zwrócił zwycięskie znaki Polakom
.
Który z książąt władał ziemią krakowską?
Cytat za: T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, PWN, Warszawa 2019, s. 264.
Po dwustu latach zostało w Polsce wskrzeszone królestwo. Koronację tę uznała większość książąt piastowskich. Panowanie księcia wielkopolskiego nie trwało jednak długo. W huczną noc zapustów 8 lutego 1296 r. Przemysł II zginął w Rogoźnie. Margrabiowie brandenburscy, obawiający się umocnienia wpływów polskich na Pomorzu, najpierw porwali, a następnie zamordowali dopiero co koronowanego władcę. Zbrodnia rogozińskaZbrodnia rogozińska groziła zaprzepaszczeniem sukcesu księcia wielkopolskiego. Przemysł II nie miał męskiego potomka, a w Krakowie kilka lat wcześniej na dobre rozgościł się czeski władca z dynastii Przemyślidów – Wacław II.
Obcy wśród swoich
Czechy w drugiej połowie XIV w. były jednym z najpotężniejszych państw w Europie Środkowo‑Wschodniej. Wacław II, przejmując władzę w wieku dziecięcym, miał ogromne ambicje, wykraczające poza granice jego ojcowizny. Bacznie też obserwował to, co się działo na ziemiach polskich, czekając stosownej chwili, by zrealizować swoje plany. Taka chwila nadarzyła się po śmierci Henryka IV Prawego, dotychczasowego księcia krakowskiego. Jego następca Przemysł II szybko stracił sympatię możnowładztwa małopolskiego, zgadzając się na podział dzielnicy i oddanie ziemi sandomierskiej księciu brzesko‑kujawskiemu Władysławowi Łokietkowi. Krakowianie generalnie byli przeciwni trwałej dezintegracji Małopolski. Wacław II zaraz po przybyciu do Krakowa wydał przywilej (przywilej w Lutomyśluprzywilej w Lutomyślu w 1291 r. ), w którym zobowiązał się do poszanowania praw Kościoła, baronów, rycerzy, mieszczan i wszystkich wiernych mieszkańców księstw krakowskiego i sandomierskiego
.
W jaki sposób zainteresowania króla czeskiego przedstawiono na miniaturze?
Przywilej w LutomyśluMy Wacław, z łaski Bożej król Czech […], pragniemy podać do wiadomości powszechnej, że […] zaszczyty i urzędy w tych księstwach [krakowskim i sandomierskim] nadawać będziemy, zasięgnąwszy rady wyżej […] biskupa i wyższych baronów tychże księstw, jak to przestrzegane było – jak wiadomo – od dawien dawna. Płace tymże rycerzom wypłacać będziemy – wedle starego zwyczaju przestrzeganego aż dotąd przez poprzedników naszych, prawdziwych i prawych książąt i panów tychże księstw, – z dochodów i zasobów księstw pomienionych, które nam starczyć mają na to i również na inne potrzeby i konieczności ziem pomienionych.
Pragniemy też, aby w swojej mocy pozostały nadania wsi dokonane przez tychże poprzedników w stosowny sposób na rzecz duchownych i klasztorów w tychże księstwach lub też rycerzy, oraz ich przywilejami umocnione. Oprócz tego nie chcemy od nich domagać się żadnych nowych i nienależnych podatków; ponadto nie chcemy rozbójników, czy innych jakichkolwiek złoczyńców, którzy dopuszczają się w tychże ziemiach krzywd lub łupiestwa, cierpieć, ani ich popierać. Wreszcie pragniemy, ażeby szlachta i rycerze, wszyscy duchowni i świeccy pomienionych księstw bezpiecznie pozostawali w swoich domach czy też wsiach.
Źródło: Przywilej w Lutomyślu. Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 18, Podziały i zjednoczenie państwa polskiego (1138–1320), oprac. R. Grodecki, Kraków 1924.
W następnym roku władca pokonał i zmusił do złożenia hołdu lennego Władysława Łokietka, odebrał mu ziemię sandomierską, a pozostawił sieradzką oraz brzeską. Po raz pierwszy władzę nad jedną z dzielnic przejął władca obcy; do tej pory o panowanie rywalizowali bowiem władcy z dynastii piastowskiej. Do tego opanowana przez niego dzielnica była dzielnicą stołeczną, co dawało czeskiemu królowi wyjątkową pozycję wśród innych książąt.
Czeskie panowanie
Po śmierci Przemysła II jego państwo zostało podzielone między dwóch głównych pretendentów do władzy: Henryka III Głogowczyka i Władysława Łokietka. Ten ostatni w końcu przejął władzę w Wielkopolsce. Jego panowanie okazało się nieudolne, zraził do siebie tamtejsze duchowieństwo i możnowładztwo. W efekcie Łokietek został usunięty z tronu, zaproszono na niego natomiast Wacława II. Dla podkreślenia praw dziedzicznych po Piastach król czeski poślubił jedyną córkę Przemysła II, Ryksę, przechrzczoną później na Elżbietę.
Wacław II coraz częściej przez elity był postrzegany jako jedyny gwarant kontynuowania dzieła zjednoczenia państwa. W 1300 r. PrzemyślidaPrzemyślida został koronowany w Gnieźnie na króla Polski. Po raz pierwszy w jednym ręku znalazły się dwie najważniejsze dzielnice.
Kilka miesięcy po koronacji król udał się do Pragi, by do swojego nowego królestwa już nigdy nie wrócić. W jego imieniu w kraju rządy sprawowali starostowiestarostowie, czyli urzędnicy, którzy wykonywali zadania sądownicze, administracyjne, skarbowe i militarne. Na ziemiach polskich – według słów kronikarza – zapanował spokój i porządek. Polityka personalna króla budziła jednak sprzeciw wśród miejscowych elit. Król na urzędy promował oddanych sobie ludzi, a ośrodek decyzyjny został przesunięty do Pragi.
Niezadowolenie to wykorzystał Władysław Łokietek, który powrócił z wygnania i przy wsparciu militarnym nowego króla węgierskiego opanował ziemie wiślicką i sandomierską. Wkrótce potem (w 1305 r.) zmarł Wacław II, a w roku następnym zginął w zamachu jego kilkunastoletni syn Wacław III.
Śmierć ta zakończyła panowanie Przemyślidów w Polsce i unię między oboma krajami. Droga do tronu dla Władysława Łokietka stała otworem.
Słownik
(z łac. particularis – oddzielny, cząstkowy) uniezależnienie się części państwa od jego całości, stanowisko nieuwzględniające interesów całości, tylko odrębne interesy prowincji
(st.niem. turnei) rozgrywki rycerskie organizowane w średniowiecznej Europie
okres w dziejach państwa polskiego między 1138 r. (ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego) a 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka), charakteryzujący się rozpadem państwa na dzielnice, upadkiem władzy centralnej i anarchią
układ zawarty w 1282 r. między księciem wielkopolskim Przemysłem II a księciem pomorskim Mściwojem II, na mocy którego ten, który przeżył drugiego, miał po nim dziedziczyć ziemie; na mocy tego układu Przemysł II wszedł w posiadanie Pomorza Gdańskiego po śmierci Mściwoja w 1294 r.
porwanie i zamordowanie króla Polski Przemysła II w 1296 r., zlecone prawdopodobnie przez margrabiów brandenburskich dążących do przejęcia panowania nad Pomorzem Gdańskim
urząd wprowadzony przez króla czeskiego i polskiego Wacława II, któremu przypisana była władza wykonawcza, sądownicza i administracyjna; dziś starosta to urzędnik kierujący powiatem
przywilej wydany przez Wacława II w 1291 r. dla duchowieństwa, rycerstwa i mieszczaństwa małopolskiego w zamian za przejęcie władzy w ziemi krakowskiej; król zobowiązał się w nim do nienakładania nowych podatków, nieobsadzania urzędów obcokrajowcami i uszanowania wcześniej nadanych przywilejów
dynastia czeska wywodząca się od legendarnego Przemysła, sprawująca władzę od IX w. (pierwszy władca, Borzywoj, przyjął chrzest w 871 r.) do 1306 r. (wygasła na Wacławie III)
dynastia węgierska wywodząca się od legendarnego Arpada, wodza plemienia Madziarów, sprawująca władzę od X w. do 1301 r.
(franc. d’Anjou) dynastia wywodząca się z Francji, sprawująca władzę w Hrabstwie Andegawenii, wywodzili się z niej władcy Anglii i Francji; na Węgrzech pierwszym władcą z tej dynastii był Karol Robert od 1310 r., wymarła ona wraz z bezpotomną śmiercią Marii I Andegaweńskiej w 1395 r.
Słowa kluczowe
Przemysł II, Wacław II, Wacław III, Przemyślidzi, zjednoczenie, rozbicie dzielnicowe w Polsce
Bibliografia
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.