Jońscy filozofowie przyrody uważnie obserwowali zjawiska zachodzące w przyrodzie i na tej podstawie wyciągali wnioski na temat zasad panujących w świecie.

R1KSM0aBigEjv

Zdjęcie przedstawia ruiny starożytnego teatru. Widoczna jest zniszczona widownia.

Wspólną przestrzenią rozważań pierwszych filozofów była potrzeba poznania natury świata, ustalenia pierwszej substancji, określenia jej właściwości, zrozumienia dlaczego świat zmienia się i ginie. Podobny tok rozważań przyjął Heraklit, również on szukał archéarchéarché.

Za sprawą myśliciela z Efezu rozważania prowadzone w ramach nurtu jońskiej filozofii przyrodyjońska filozofia przyrodyjońskiej filozofii przyrody wkroczyły na zupełnie inny poziom. Filozof uznał, że wszystko podlega nieustającym zmianom, pozostając w procesie stawania się, a jedyną formą stałości jest właśnie ciągłe przekształcanie się. Radykalne stanowisko przedstawione przez Heraklita określa się mianem wariabilizmuwariabilizmwariabilizmu. Jeden z najbardziej znanych aforyzmów myśliciela brzmi:

Heraklitejskie utożsamianie arché ze zmiennością przyjęło postać formuły „wszystko płynie”.  Rekonstrukcja rozważań filozofa z Efezu jest niezwykle trudna.

RqhcjRoojup7z

Zdjęcie przedstawia ruiny dużego budynku. Są one podświetlone. Między pozostałościami budowli chodzą ludzie.

Nie wiadomo, czy Heraklit stworzył tylko jeden traktat, czy może było ich kilka. Z pism myśliciela zachowały się jedynie fragmenty w postaci krótkich sentencji, zawile prezentujących poglądy ich autora. Barwny i skomplikowany styl twórczości Heraklita spowodował, że nadano mu przydomek „ciemny”. Diogenes Laertios tymi słowami komentuje powody, dla których filozof spisał swoje rozważania w formie trudnych do rozszyfrowania zdań:

Zdaniem Heraklita zmienność utożsamiona z pierwszą zasadą stanowi logoslogoslogos, który jest rozumiany przez filozofa jako rodzaj kosmicznej inteligencji, czyli boskich praw urzeczywistniania; obdarzone są nim wszelkie istnienia jako przejawy arché. Oznacza to, że przekształcenia nie zachodzą w sposób chaotyczny, lecz według określonych praw.

Stawanie się jako walka przeciwieństw

Heraklit uważał, że nieustający ruch w postaci zmienności wyraża się w walce skonfliktowanych przeciwieństw. Proces stawania się, czyli trwania rozumianego jako nieprzerwana zmiana, wyłania z siebie rzeczy, których istnienie umożliwia to, co jest ich opozycją. Filozof podkreśla, że wieczna walka wszystkiego ze wszystkim przejawia się jako rodzaj harmonii i jedności. Oznacza to, że dokonująca się zmiana w postaci przechodzenia rzeczy z jednego stanu w drugi jest procesem syntezy, czyli łączenia się przeciwieństw. Paradoksalność myśli Heraklita uwidacznia twierdzenie, że konflikt umożliwia wzajemne trwanie. Filozof oznajmia:

Nieustająca walka, stawanie się przeciwieństw i wytwarzanie się różnic wyrażają wielką jedność, logos rozumiany jako kosmiczny porządek, o którym Heraklit pisze:

Paradoksalność rozważań Heraklita: zmiana wyrażająca się w wiecznej walce wszystkiego ze wszystkim, a jednocześnie stanowiąca wielką jedność logosu, skłoniła filozofa do uznania ognia za manifestację pierwszej zasady. Żywioł ognia jako arché stanowi idealną manifestację zmienności, a tym samym ciągłego ruchu, pozornej sprzeczności, konfliktu i wiecznej walki, wojny przeciwieństw. Zdaniem filozofa wszystkie przekształcenia wyrażają właśnie dynamiczne metamorfozy ognia utożsamionego z logosem.

Statyczność i zmienność

Powstanie koncepcji wariabilizmu Heraklita, czyli uznania zmienności za pierwszą zasadę, zbiega się z utworzeniem przez Parmenidesa szkoły eleackiej. Obydwaj myśliciele prezentowali skrajnie odmienne stanowiska filozoficzne. Rozważania Parmenidesa przedstawione w formie poematu opisują boskie objawienie przekazane filozofowi przez boginię sprawiedliwości Dike. Filozof, przyjmując twierdzenie: byt jest i nie może nie istnieć, niebytu nie ma i nie może on istnieć, podał w wątpliwość zachodzenie ruchu. Parmenides opracował statyczną koncepcję bytu: skończonego, jedynego i jednolitego, pozostającego w całkowitym bezruchu. Następca twórcy szkoły eleackiej, Zenon, stworzy tak zwane paradoksy, czyli argumentację mającą na celu udowodnienie założeń jego nauczyciela poprzez sprowadzenie do absurdu twierdzeń oponentów (dowodzenia nie wprost, określane w języku łacińskim jako reductio ad absurdum – sprowadzenie do sprzeczności). Równie radykalne, choć skrajnie odmienne koncepcje filozoficzne prezentowane przez Parmenidesa oraz Heraklita wzbudzały i wciąż wzbudzają wiele kontrowersji wśród ich odbiorców.

Słownik