Przeczytaj
Jońscy filozofowie przyrody uważnie obserwowali zjawiska zachodzące w przyrodzie i na tej podstawie wyciągali wnioski na temat zasad panujących w świecie.
Wspólną przestrzenią rozważań pierwszych filozofów była potrzeba poznania natury świata, ustalenia pierwszej substancji, określenia jej właściwości, zrozumienia dlaczego świat zmienia się i ginie. Podobny tok rozważań przyjął Heraklit, również on szukał archéarché.
Za sprawą myśliciela z Efezu rozważania prowadzone w ramach nurtu jońskiej filozofii przyrodyjońskiej filozofii przyrody wkroczyły na zupełnie inny poziom. Filozof uznał, że wszystko podlega nieustającym zmianom, pozostając w procesie stawania się, a jedyną formą stałości jest właśnie ciągłe przekształcanie się. Radykalne stanowisko przedstawione przez Heraklita określa się mianem wariabilizmuwariabilizmu. Jeden z najbardziej znanych aforyzmów myśliciela brzmi:
ZdaniaNie można wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki, nie można też uchwycić żadnej śmiertelnej substancji w stałej kondycji, gdyż każda się rozprasza i skupia, kształtuje i rozpływa, zbliża i oddala.
Heraklitejskie utożsamianie arché ze zmiennością przyjęło postać formuły „wszystko płynie”. Rekonstrukcja rozważań filozofa z Efezu jest niezwykle trudna.
Nie wiadomo, czy Heraklit stworzył tylko jeden traktat, czy może było ich kilka. Z pism myśliciela zachowały się jedynie fragmenty w postaci krótkich sentencji, zawile prezentujących poglądy ich autora. Barwny i skomplikowany styl twórczości Heraklita spowodował, że nadano mu przydomek „ciemny”. Diogenes Laertios tymi słowami komentuje powody, dla których filozof spisał swoje rozważania w formie trudnych do rozszyfrowania zdań:
Żywoty i poglądy słynnych filozofówAutor złożył to dzieło jako votum w świątyni Artemidy, a według przypuszczeń niektórych napisał je celowo tak niejasno, aby tylko ci się mogli nim zainteresować, którzy potrafią je pojąć, i aby rozpowszechnione wśród motłochu nie straciło na wartości.
Zdaniem Heraklita zmienność utożsamiona z pierwszą zasadą stanowi logoslogos, który jest rozumiany przez filozofa jako rodzaj kosmicznej inteligencji, czyli boskich praw urzeczywistniania; obdarzone są nim wszelkie istnienia jako przejawy arché. Oznacza to, że przekształcenia nie zachodzą w sposób chaotyczny, lecz według określonych praw.
Stawanie się jako walka przeciwieństw
Heraklit uważał, że nieustający ruch w postaci zmienności wyraża się w walce skonfliktowanych przeciwieństw. Proces stawania się, czyli trwania rozumianego jako nieprzerwana zmiana, wyłania z siebie rzeczy, których istnienie umożliwia to, co jest ich opozycją. Filozof podkreśla, że wieczna walka wszystkiego ze wszystkim przejawia się jako rodzaj harmonii i jedności. Oznacza to, że dokonująca się zmiana w postaci przechodzenia rzeczy z jednego stanu w drugi jest procesem syntezy, czyli łączenia się przeciwieństw. Paradoksalność myśli Heraklita uwidacznia twierdzenie, że konflikt umożliwia wzajemne trwanie. Filozof oznajmia:
ZdaniaPrzeciwieństwa osiągają zgodność, a z dysonansów powstaje idealna harmonia; wszystko rodzi się z walki.
Nieustająca walka, stawanie się przeciwieństw i wytwarzanie się różnic wyrażają wielką jedność, logos rozumiany jako kosmiczny porządek, o którym Heraklit pisze:
ZdaniaZwiązki są i nie są całościami, schodzą się i rozchodzą, zgrane i rozstrojone, ze wszystkiego jedność, z jedności wszystko.
Paradoksalność rozważań Heraklita: zmiana wyrażająca się w wiecznej walce wszystkiego ze wszystkim, a jednocześnie stanowiąca wielką jedność logosu, skłoniła filozofa do uznania ognia za manifestację pierwszej zasady. Żywioł ognia jako arché stanowi idealną manifestację zmienności, a tym samym ciągłego ruchu, pozornej sprzeczności, konfliktu i wiecznej walki, wojny przeciwieństw. Zdaniem filozofa wszystkie przekształcenia wyrażają właśnie dynamiczne metamorfozy ognia utożsamionego z logosem.
Statyczność i zmienność
Powstanie koncepcji wariabilizmu Heraklita, czyli uznania zmienności za pierwszą zasadę, zbiega się z utworzeniem przez Parmenidesa szkoły eleackiej. Obydwaj myśliciele prezentowali skrajnie odmienne stanowiska filozoficzne. Rozważania Parmenidesa przedstawione w formie poematu opisują boskie objawienie przekazane filozofowi przez boginię sprawiedliwości Dike. Filozof, przyjmując twierdzenie: byt jest i nie może nie istnieć, niebytu nie ma i nie może on istnieć, podał w wątpliwość zachodzenie ruchu. Parmenides opracował statyczną koncepcję bytu: skończonego, jedynego i jednolitego, pozostającego w całkowitym bezruchu. Następca twórcy szkoły eleackiej, Zenon, stworzy tak zwane paradoksy, czyli argumentację mającą na celu udowodnienie założeń jego nauczyciela poprzez sprowadzenie do absurdu twierdzeń oponentów (dowodzenia nie wprost, określane w języku łacińskim jako reductio ad absurdum – sprowadzenie do sprzeczności). Równie radykalne, choć skrajnie odmienne koncepcje filozoficzne prezentowane przez Parmenidesa oraz Heraklita wzbudzały i wciąż wzbudzają wiele kontrowersji wśród ich odbiorców.
Słownik
(gr. początek, zasada, podstawa) termin wprowadzony do filozofii najprawdopodobniej przez Anaksymandra z Miletu, oznaczający źródło, początek, pratworzywo, przyczynę (głównie materialną) całości bytu, budulec rzeczywistości, ale jednocześnie niezmienną zasadę (naturę) istnienia; wokół problemu arché koncentrował się początkowy okres rozwoju starożytnej filozofii greckiej, od Talesa po Arystotelesa
nurt filozoficzny zapoczątkowany w starożytności Jonii, krainie znajdującej się w Azji Mniejszej; jego przedstawiciele poprzez obserwację tego, co zmienne, starali się ustalić, czym jest pierwsza zasada
(gr. logos – słowo, rozum, nauka) rozum, zasada porządkowania, prawo rządzące rzeczywistością; do filozofii greckiej pojęcie logos wprowadził Heraklit z Efezu, u którego wyrażało ono niezmienność związków i stosunków zachodzących wśród powszechnej zmienności rzeczy oraz podmiotową zdolność poznawczą, wynikającą z uczestnictwa rozumu jednostki w rozumie kosmicznym
założona przez Talesa w mieście Milet oraz rozwijana przez jego następców: Anaksymandra i Anaksymenesa; głównym obszarem zainteresowań jej przedstawicieli były rozważania dotyczące arché
(łac. variabilis – zmienny) stanowisko filozoficzne wywodzące się od Heraklita, przyjmujące nieustającą zmianę wszystkiego, co istnieje, proces stawania się; teoria ta wiąże się z przeciwstawną statyczności (Parmenides, Zenon z Elei) dynamiczną teorią bytu; stanowiska pokrewne: heglizm, materializm, bergsonizm