Przeczytaj
Filozofia dziejów
We wstępie do Wykładów z filozofii dziejów Georg Wilhelm Friedrich Hegel wyróżnia trzy typy historii. Po pierwsze, historię pierwotną, czyli opis czynów i wydarzeń, które historyk widział na własne oczy. Uprawiali ją Tukidydes i Herodot, jest ona bezrefleksyjna i polega na relacjonowaniu faktów. Po drugie, Hegel wymienia historię refleksyjną – zalicza tu historię powszechną, która wykracza poza granice bezpośredniego doświadczenia historyka. Ten typ dziejopisarstwa opiera się na opracowaniu materiału wedle pewnych arbitralnie przyjętych kryteriów, tj. wedle tego, co zdaniem danego autora jest ważne, a co nieważne. Po trzecie, Hegel wyróżnia historię filozoficzną, czyli filozofię dziejów − istotne znaczenie ma tu uznanie rozumności dziejów: jest to historia uprawiana z założeniem, że dzieje mają jakiś sens, a jej celem jest ten sens wytropić i ukazać. Kiedy przyglądamy się historii, widzimy zamęt kolejnych wojen i rewolucji, wzloty i upadki coraz to nowych potęg militarnych, chaos wielkich osiągnięć i haniebnych czynów. Ale czy to wszystko jest zupełnie przypadkowe? Hegel zakłada, że nie, pisze:
Wykłady z filozofii dziejówAle również wtedy, kiedy patrzymy na dzieje jako na pobojowisko, na którym składano w ofierze szczęście ludów, mądrość państw i cnoty jednostek, myśli naszej nasuwa się nieodparte pytanie: komu, w imię jakiego celu ostatecznego składane były tak potworne ofiary? Z tego zaś pytania rodzi się zazwyczaj drugie, które stało się ogólnym punktem wyjścia naszych rozważań: wydarzenia, które złożyły się na obraz tak przygnębiający dla naszych uczuć i naszej myślowej refleksji, określiliśmy od początku jako dziedzinę, w której widzieć chcemy tylko środki urzeczywistnienia tego, co uznaliśmy za substancjalne przeznaczenie i absolutny cel ostateczny albo, co na jedno wychodzi, za istotny wynik dziejów powszechnych.
Źródło: Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Wykłady z filozofii dziejów, t. 1, tłum. J. Grabowski i A. Landman.
Co jest więc celem dziejów? Jak już wcześniej wspomnieliśmy, dzieje są niczym wielka partia szachów, którą AbsolutAbsolut rozgrywa sam ze sobą, żeby zobaczyć, kim jest. A kim jest Absolut?
Jego najważniejszy atrybut stanowi wolność i to właśnie ona stopniowo się ujawnia w toku dziejów. Dlatego, jak to ujmuje Hegel, dzieje są odyseją wolności. Wszystkie wojny, rewolucje, przewroty krok po kroku przyczyniają się do jej postępu. Wolność ujawnia się w świadomości człowieka, stąd dzieje to – ściśle rzecz biorąc – proces uświadamiania sobie przez ludzkość idei wolności: że człowiek jako istota myśląca jest wolny. W tym to właśnie procesie, za pośrednictwem ludzkiej świadomości, Absolut, Rozum Powszechny, sam uświadamia sobie swoją wolność. Nośnikiem świadomości wolności jest dla Hegla państwo. Państwo jest boską ideą w jej ziemskiej postaci − w strukturze państwa (jego formalnym lub nieformalnym ustroju) ujawnia się świadomość wolności, jaką osiągnął dany naród. Świadomość ta kształtuje się stopniowo i kolejne narody osiągają jej coraz wyższy poziom.
Pierwszy etap tego procesu stanowiły, według Hegla, wielkie satrapie starożytnego Wschodu, gdzie uznawano za wolnego tylko jednego człowieka − tyrana. Marmurowa płyta z fryzem z pomnika Nereidów Ksantosa przedstawiająca władcę Lykian w orientalnym stroju, wyrzeźbiona około 390‑380 p.n.e, British Museum, Londyn, źródło: Carole Raddato, www.flicr.com, licencja: CC BY 2.0. Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę. Na tronie siedzi mężczyzna w wysokim nakryciu głowy, służący trzyma nad nim rozłożony parasol. Za tronem stoi troje ludzi, a przed tronem dwóch mężczyzn w togach.
Drugim etapem był okres grecko‑rzymski, w którym uświadomiono sobie, że część ludzi jest wolna (obywatele), podczas gdy reszta wciąż była niewolnikami. Wyrazem tej świadomości był w starożytnej Grecji ustrój demokracji ateńskiej. Jean‑Léon Gérôme, Targ niewolników w starożytnym Rzymie, 1884, źródło: http://commons.wikimedia.org/, domena publiczna. Obraz przedstawia wysoką scenę przy budynku, na którą prowadzą schody. Na scenie znajdują się nadzy ludzie, mężczyźni, kobiety i dzieci. Na scenie stoi duży stół, przy którym siedzi dwóch mężczyzn. Przed stołem stoi starszy mężczyzna w todze. Prezentuje stojącą obok niego młodą, nagą kobietę. Zasłania ona twarz prawą ręką. Obok niej siedzi skulona inna, młoda kobieta. Pod sceną stoi tłum mężczyzn w togach. Patrzą się na scenę, wymachują rękami.
Trzeci etap - ostatni - to okres „chrześcijańsko‑germański”. Po zajęciu Rzymu przez plemiona germańskie, pod wpływem chrześcijaństwa głoszącego równość wszystkich ludzi, rozpoczął się proces, który przyniósł pełną świadomość wolności, tzn. uznanie, że każdy człowiek jest wolny. Joseph‑Noël Sylvestre, Zdobycie Rzymu przez Wizygotów, 1890, źródło: https://commons.wikimedia.org/, domena publiczna. Obraz przedstawia ulicę starożytnego miasta otoczoną dużymi budynkami. Pośrodku ulicy stoi wysoki postument z rzeźbą mężczyzny w stroju starożytnego żołnierza, który trzyma w lewej ręce okrągłą tarczę. Na pomniku znajduje się dwóch młodych, nagich mężczyzn. Jeden z nich obwiązuje rzeźbę grubym sznurem. Pod pomnikiem jest kilku innych, młodych, nagich mężczyzn. Dwóch z nich trzyma końcówki sznura zwisające z pomnika. W tle znajdują się inni mężczyźni, jeden z nich siedzi na koniu.
Zwieńczeniem tego etapu stało się państwo pruskie, które jest ostatecznym zrealizowaniem wolności w świecie. Wraz z państwem pruskim - powstaniem monarchii oświeconej - nastąpił, zdaniem Hegla, koniec historii. Absolut bowiem zyskał już w pełni samoświadomość i nic zasadniczo nowego nie może się więcej wydarzyć. Fryderyk Drugi spotyka się z filozofami przy okrągłym stole, źródło: Adolph von Menzel, https://commons.wikimedia.org/, domena publiczna. Obraz przedstawia pałacowe wnętrze. Przy dużym, okrągłym stole siedzi grupa mężczyzn ubranych w osiemnastowieczne stroje arystokratyczne. Mężczyźni mają na głowach peruki z lokami, są ubrani w długie surduty, koszule z żabotami, spodnie za kolana i pończochy. Rozmawiają ze sobą. Za ich plecami znajdują się trzej lokaje. W sali znajdują się duże, przeszklone, otwarte drzwi prowadzące do ogrodu.
Wprawdzie najpełniejszy wyraz świadomość wolności zyskuje – jak wkrótce zobaczymy – nie w historii, lecz w filozofii, ale i ta, zdaniem Hegla, osiągnęła już ostateczną formę w postaci... jego własnego systemu filozoficznegosystemu filozoficznego.
Idea końca historii
Jeden z bardziej kontrowersyjnych pomysłów Hegla — wyjaśniała między innymi, dlaczego właśnie heglizm stanowi zwieńczenie całej historii filozofii. Hegel powiedział, że sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu. Miał przez to na myśli, że filozofia — podobnie jak ów ptak symbolizujący mądrość — pojawia się wówczas, gdy zapada zmierzch historii: zrozumieć sens minionych wydarzeń możemy tylko wtedy, gdy dobiegną one końca. A ponieważ wraz z pełną realizacją wolności w świecie wszystkie istotne wydarzenia już się skończyły, dlatego Hegel w swoim systemie może zrozumieć wszystko.
Słownik
(łac. absolutus – zupełny, bezwględny) byt istniejący samoistnie, bez przyczyny, utożsamiany najczęściej z Bogiem; człowiek w myśl koncepcji Hegla uczestniczy w Absolucie, ale w toku codziennego życia nie ogarnia go w pełni
w systemie Hegla „byt w sobie” (an sich) to taki byt, który nie rozpoznał w pełni swej istoty, nie okazał się bowiem „bytem dla kogoś”; „byt dla siebie” natomiast to taki, który uzyskał świadomość własnej wolności, nadawania sensu własnej egzystencji
według Hegla rozum pozwala przedmiotom oddziaływać na siebie według ich natury; sam jednak bezpośrednio do tego procesu nie wnikając, doprowadza do tego, by w procesie tym zrealizowany był założony cel; tak samo rozwija się rzeczywistość historyczna: Bóg pozwala realizować własne namiętności ludziom, którzy nieświadomie urzeczywistniają Boży plan
(gr. dialektikḗ (téchnē) – dialektyczna (sztuka); diá – roz-, przez, poprzez; lego – mówię, łączę, zbieram) to w tradycji sztuka dyskutowania, sposób dochodzenia do prawdy drogą dialogu, dyskusji, ścierania się racji; dla Hegla dialektyka oznaczała ruch myśli, która, przechodząc drogę od tezy przez antytezę do syntezy, ujawnia zarazem samą istotę pojmowania rzeczy
w tradycji filozoficznej pojęcie ducha przeciwstawiano materii; Hegel uczynił ducha centralnym pojęciem swego systemu, ujmując dzieje kultury jako proces samopoznawania się ducha, który ostatecznie staje się bytem w sobie i dla siebie, tj. absolutem. Pojęcie to u Hegla otrzymało zatem społeczny i historyczny sens
w ujęciu Hegla przemiany zachodzące w świecie są niezależne od woli, ich realizacja polega na urzeczywistnianiu się ducha drogą dialektyki
dla Hegla to coś więcej, niż uporządkowane przedstawienie wiedzy, jest to przedstawienie wszelkich relacji, jakie zachodzą pomiędzy pojęciami danej filozofii, będące rozwinięciem pojęcia podstawowego, podstawowej zasady