Francja fizjokratów – początki nowoczesnej myśli ekonomicznej

RjfNhAWFS0haN1

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Siedzi na krześle przy stoliku, podpiera głowę prawą ręką, a w lewej trzyma książkę. Mężczyzna ma pociągłą twarz, jest lekko uśmiechnięty, posiada sięgające ramion kręcone włosy. Ubrany jest w długi płaszcz z futrzanymi rękawami i kołnierzem. U szyi ma przewiązaną chustę. Na stoliku leżą dokumenty oraz pióro w kałamarzu. Na podłodze leży kilka kartek. Za mężczyzną znajduje się półka z książkami oraz rzeźba popiersia mężczyzny w todze.

Około 1750 r. we Francji narodził się fizjokratyzmfizjokratyzmfizjokratyzm. Założycielem tej szkoły był lekarz François Quesnay. Obserwując sytuację ekonomiczną we Francji, gdzie nie rozwinął się jeszcze przemysł, a manufaktury były nieliczne, Quesnay stwierdził, że jedynie ziemia i rolnictwo – ale tylko wielkoobszarowe, stosujące kapitał i efektywne sposoby uprawy – przynoszą produkt czysty, czyli większy od jego kosztów wytworzenia. Rzemiosło i usługi w zasadzie tylko pokrywają swoje koszty własne, bo nadwyżki wydają na produkt czysty, czyli żywność.

Fizjokraci nie zauważali w ogóle kumulacji kapitału, która w ówczesnej Francji była niewielka. Za to doszli do bardzo ciekawych wniosków ogólnych – uważali, że motywacją gospodarczą ludzi jest pragnienie maksymalnych korzyści. Sądzili też, że gospodarka się sama reguluje, a więc należy „pozwolić działać” ludziom, którzy będą wiedzieli, jak z tej szansy skorzystać. Poza tym państwo powinno obciążyć pojedynczym podatkiem tylko rolnictwo. Ponieważ czysty zysk przynosi tylko ta dziedzina gospodarki, więc podatek nałożony np. na rzemieślników lub konsumpcję i tak będzie go dotyczył, ale wprowadzi niepotrzebne komplikacje w systemie. Oczywiście poglądy te były mocno dyskusyjne, ale Adam Smith oparł na nich pierwszą, całkowicie nowoczesną teorię ekonomiczną. Zasady wolnej konkurencji i handlu miały zostać wcielone w życie w niektórych krajach już w XVIII w., a rozwinęły się w XIX w. – w epoce kapitalizmu.

Anglia i Szkocja – kolebki nowoczesnego przemysłu

Często naukowcy zastanawiają się, dlaczego właśnie w Anglii i Szkocji zjawisko rewolucji przemysłowejrewolucja przemysłowarewolucji przemysłowej pojawiło się najwcześniej. Uważa się, że to efekt różnorodnych procesów trwających od średniowiecza, które w połowie XVIII w. dały wyniki. Zalicza się do nich zmiany w stosunkach prawnych (po „chwalebnej rewolucji” 1688 r.), zmiany demograficzne, rynki finansowe (giełda w Londynie), kapitał finansowy (eksploatacja kolonii, żegluga, dochody z ziemi), a nawet model małżeństwa (też było rodzajem przedsiębiorstwa), poziom wykształcenia (kapitał ludzki), religia i zmiany w środowisku naturalnym (wytrzebienie lasów oraz zastąpienie drewna na opał węglem).

Zmiany społeczne stały się początkiem rewolucji przemysłowej. W XVIII w. wzrost liczby ludności miejskiej kosztem wiejskiej w Anglii i wynikający stąd popyt na żywność popchnął wielkich właścicieli ziemskich z powrotem w kierunku produkcji zbóż na lepszych ziemiach. Żeby uzyskać większą wydajność przy mniejszym nakładzie pracy, wynaleziono siewnik mechaniczny w 1701 r., a wkrótce maszynę do odchwaszczania pola. Ponadto na wzór Holandii wprowadzono płodozmian i hodowlę lepszych ras bydła. Produkcja rolna w wielkich gospodarstwach powstałych w wyniku grodzeń stała się wydajniejsza. Unowocześnienie rolnictwa nazwano rewolucją agrarną. Tańsza żywność zwiększała środki ludności miejskiej na towary, dotąd dostępne tylko dla bogatszych (herbata, lepsze meble, ubrania). Stąd rozwój handlu, transportu i przemysłu lekkiego z użyciem nowych wynalazków.

Maszyny tkackie – przędzarki (wynalazca twierdził, że zastąpią sto prządek!) zrewolucjonizowały wytwarzanie sukna i bawełnianego perkalu. Przędzarka Jamesa Hargreavesa z 1765 r., udoskonalona przez Richarda Arkwrighta, przeznaczona była dla manufaktur. Szybko do tych urządzeń zastosowano napęd mechaniczny – koła wodne, a potem maszyny parowe. Pierwszy zakład, w którym maszyny do przędzenia i tkania miały napęd parowy, powstał w 1784 r. Urządzenia te, ustawione w dużych halach i obsługiwane przez najemnych robotników, uważa się za pierwsze wyposażenie fabryczne. Manufaktury o przewadze ręcznej produkcji zastąpiono fabrykamifabrykafabrykami o przewadze produkcji mechanicznej. Szybko zwracały zainwestowane pieniądze właścicielom, ponieważ mechanizacjamechanizacjamechanizacja spowodowała spadek kosztów pracy.

R1AKwJiM9TZMT

Ilustracja przedstawia przędzarkę. Urządzenie składa się z ramy i szeregu wrzecion oraz kołowrotka z korbą.

Maszyna parowa uniezależniła zakłady rodzącego się przemysłu od siły wody (wcześniej maszyny były napędzane przez młyny wodne). Skonstruowana przez angielskiego wynalazcę Thomasa Newcomena stała się uniwersalnym urządzeniem napędowym dopiero pół wieku później – w 1765 r. Siła pary całkowicie zmieniła produkcję – od przędzenia, przez górnictwo, po nadmuch w hutach i obsługę młotów o niespotykanym wcześniej ciężarze.

R1Nz1wL02J9t0

Ilustracja przedstawia schemat działania maszyny parowej. Maszyna składa się z wielu połączonych ze sobą rur oraz tłoków, przez które przechodzi para. Para napędza wielkie koło.

Niedługo później zaczęła funkcjonować pierwsza linia kolejowa powstała w 1825 r. Dotąd gospodarka zmieniła się tak gwałtownie tylko w okresie neolitu. Teraz urobku kopalń nie mierzono już w furmankach, tylko setkach i tysiącach ton. Można go było rozwieźć wszędzie tam, gdzie docierały kolejowe szyny. Stal nie była już rzadkim materiałem mocującym, tylko powszechnie stosowanym materiałem konstrukcyjnym. Jednocześnie produkcja brytyjskich fabryk i kopalń szybko przekraczała lokalne potrzeby; produkowane na masową skalę „perkaliki”, czyli tkaniny bawełniane, stały się brytyjską specjalizacją eksportową. Pomimo merkantylistycznych ceł były tak konkurencyjne, że zaczęły zagrażać manufakturom na kontynencie. Pojawiały się kryzysy nadprodukcji. Po raz pierwszy w 1788 r. produkcja tkanin bawełnianych przekroczyła popyt. Ceny spadły poniżej kosztów produkcji, fabryki zaczęły bankrutować. Kryzys był pogłębiany przez deflację pieniądza – ludzie woleli oszczędzać niż wydawać. Wyjątkowość sytuacji polegała na tym, że po raz pierwszy czegoś było za dużo, a nie za mało. Po roku kryzys sam minął – wyprzedano zapasy, popyt się odnowił, miejsce bankrutujących firm zajęły te, które przetrwały, i znowu nastąpiło 7–8 lat koniunktury, po której wystąpił kolejny kryzys. Tym razem był to kryzys w branży hutniczej – nagle huty wytworzyły zbyt dużo surówki, której cena gwałtownie spadła. Miało to poważne skutki dla rozwoju górnictwa i transportu – huty regulowały część swoich zobowiązań wobec kopalni w wyrobach żelaznych zamiast w pieniądzu, dzięki czemu m.in. w kopalniach zastąpiono żelaznymi drewniane szyny do wywozu urobku z płytszych pokładów. Po takich właśnie szynach pojechał w 1801 r. pierwszy parowóz Richarda Trevithicka.

Tak więc kryzysy czasami napędzały postęp. Anglia i Szkocja były wyjątkami w Europie XVIII w. Władze brytyjskie robiły zresztą wszystko, by móc sprzedać nadmiar produktów przemysłowych – cała polityka nakierowana była na zasadę równowagi europejskiej ułatwiającą handel. Ważnym rynkiem zbytu były też kolonie. Daleko jeszcze jednak było wyspiarzom do hasła pełnej wolności handlu. Nacisk wielkich posiadaczy ziemskich spowodował nałożenie przez parlament bardzo wysokich ceł na zboże (tzw. praw zbożowych), co spowodowało wzrost cen żywności w Wielkiej Brytanii. W czasach rewolucji przemysłowej doszła w pełni do głosu innowacyjność, na której, podobnie jak na przedsiębiorczości i łatwości przystosowywania się do nowych sytuacji, opiera się kapitalizm. Innowacyjność była i jest wymuszana przez nieustanną konkurencję rywalizujących ze sobą podmiotów gospodarczych.

Rewolucja przemysłowa ogarnia kontynent

Rewolucja francuska i wojny napoleońskie zakończyły się wielkim sukcesem posiadaczy manufaktur i banków – rodzącej się burżuazjiburżuazjaburżuazji. Ogromne kapitały zdobyto, organizując dostawy dla wojska (dostawcy uzyskiwali często bardzo wysokie ceny za mundury, buty, żywność i konie). Po 1815 r. zarobki wojenne się skończyły. Trzeba było znaleźć inny sposób pomnażania pieniędzy. Sięgnięto po wzory angielskie: kupowano maszyny i zakładano kopalnie oraz fabryki. Właściciele przeznaczali zyski na dalsze inwestycje (po odliczeniu kosztów produkcji i zużycia maszyn). Kiedy brakowało na nie pieniędzy, dochodziło do współpracy przemysłu z bankami, od których pożyczano brakujące środki. Banki wraz z rozwojem przemysłu zwiększały więc swoje zyski. Wiele przedsiębiorstw to działające na giełdzie spółki akcyjne – sprzęgnięcie inwestycji, giełdy i banków pozwalało na błyskawiczną budowę nowych fabryk lub rozbudowę istniejących.

Wolna konkurencja i kapitał monopolistyczny

ReDGcD6RB7QSJ1

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ukazany jest jego prawy półprofil. Mężczyzna ma owalną twarz z gęstymi, ciemnymi wąsami oraz krótkimi, jasnymi włosami. Ubrany jest w surdut i płaszcz. Prawą rękę ma częściowo schowaną w kieszeni, a w lewej trzyma kapelusz oraz laskę. Pod spodem zdjęcia widnieje odręczny podpis.

Do połowy XIX w. trwał okres w miarę wolnej konkurencji i koncentracji kapitałukoncentracja kapitałukoncentracji kapitału. Wolna konkurencja pozwalała rozwinąć skrzydła przedsiębiorcom, ale eliminowała w czasie kryzysu bankrutujących właścicieli, którzy zarządzali swym majątkiem gorzej lub po prostu mieli mniej szczęścia. Powodowała też często przejmowanie słabszych zakładów przez lepiej funkcjonujące. W ciągu około 30–40 lat nastąpiła ogromna koncentracja kapitału w rękach wielkich koncernówkoncernkoncernów. W latach 80. XIX w. istniały już organizacje, które wręcz monopolizowały jakiś rodzaj produkcji, np. koncerny Kruppa i Thyssena w Niemczech dysponowały większością hut i prawie wszystkimi kopalniami, miały też ogromny udział w przemyśle maszynowym, kolejowym i zbrojeniowym. Przy takiej strukturze posiadania można było wpływać na ceny i kształt rynku, np. huty kupowały wydobywane w kopalniach węgiel i rudę. Ponieważ zakłady te należały do jednego koncernu, sprzedaż odbywała się na specjalnych warunkach, pozwalając obniżyć koszt stali.

Transport z kopalni też był tańszy – bo koncern miał udziały w kolei i mógł liczyć na zniżki. Co więcej, maszynowa część koncernu przetwarzała stal jego produkcji. Zakłady maszynowe mogły więc konkurować niską ceną z produktami zakładów, które musiały zakupić stal na rynku, co umożliwiło dumpingdumpingdumping. Koncerny mogły w ten sposób doprowadzić konkurencję na skraj bankructwa i przejąć ją. Wtedy mogły dyktować ceny, a nawet wpływać na politykę podatkową i celną. Było to tym łatwiejsze, że nie wszystkie państwa XIX w. stosowały zasady liberalizmu. Przykładowo w państwach niemieckich przyjęto zasady liberalizmu niemieckiego – między państwami niemieckimi panował pełen liberalizm, ale na zewnątrz – wspólna polityka ceł protekcyjnych. To pozwoliło uchronić młody niemiecki przemysł przed ekspansją posiadającego większe kapitały przemysłu brytyjskiego.

Państwa miały ogromny wpływ na rozwój kapitalizmu – rozwijał się tylko tam, gdzie istniały w miarę liberalne rządy (najczęściej monarchie konstytucyjne), pozwalające na wpływ bogatszych obywateli na politykę podatkową i prawo.

Niezbędne były też zasoby ludzkie. Tam, gdzie istniały jeszcze elementy feudalizmu, np. pańszczyzna w Europie Środkowej, kapitalizm kulał, gdyż nie było zasobów wolnej siły roboczej. Z tego powodu przeprowadzono reformy uwłaszczeniowe, nadające  ziemię chłopom pańszczyźnianym i zwalniające ich z powinności feudalnych. Nie za darmo. Właściciele otrzymywali odszkodowania od chłopów bezpośrednio (w Prusach, w Rosji) lub pośrednio – w formie odszkodowań od państwa, które ściągało je z chłopów jako podatek rolny (w Austrii, w Królestwie Polskim). Co ciekawe, w Królestwie Polskim odszkodowań dla ziemian nie wypłacono, a podatek istnieje do dziś. Zanim dokonano uwłaszczenia, umożliwiającego chłopom skuteczne przenoszenie się do miast, próby wprowadzania kapitalizmu się nie udawały.

Wielkie zagłębia

W związku z kumulacją kapitałów i dążeniem do zmniejszenia kosztów transportu w Europie zakładano strefy przemysłowe. Zwykle towarzyszyły surowcom typu węgiel czy rudy żelaza, ale zdarzało się, że przyjmowano inne kryteria, np. sąsiedztwo przeludnionych wiosek, z których napływała siła robocza. Największe zagłębia powstały w północnej Francji, Belgii, Alzacji, w dolinie Saary, Ruhry, na Śląsku, na Morawach, w rejonie Sudetów, w tzw. Zagłębiu Staropolskim.

Jednocześnie powstawały strefy wyspecjalizowane tylko w jednej, określonej gałęzi przemysłu, np. w przemyśle lekkim, jak Łódź wraz ze swoim okręgiem, a wcześniej Białystok. Choć nie posiadały one własnego zaplecza, miały jednak dostęp do wszystkich niezbędnych surowców i zapewniony stały zbyt. Umożliwiał to rozwój sieci kolejowej. Kolej już na początku drugiej połowy XIX w. pozwalała dotrzeć do większości krain geograficznych w Europie.

Gospodarka na ziemiach polskich pod zaborami

Trzeci rozbiór Rzeczypospolitej w 1795 r. spowodował zerwanie więzi gospodarczych między jej ziemiami podzielonymi między państwa zaborcze. Zdobycze terytorialne Rosji były największe, jednak zajęła ona obszar najsłabiej zagospodarowany, Prusy – trzykrotnie mniejszy, lecz znacznie bardziej rozwinięty pod względem gospodarczym, Austria zaś zagarnęła najgęściej zaludnione południowe ziemie dawnej Rzeczypospolitej.

Obywatelom Rzeczypospolitej utrata państwa przyniosła wiele negatywnych zmian, także w dziedzinie ekonomii. Zahamowaniu uległo kształtowanie się nowoczesnej gospodarki na ziemiach polskich, o czym świadczyło m.in. cofnięcie podejmowanych uprzednio reform czynszowych na wsi oraz upadek większości manufaktur magnackich i mieszczańskich. Warszawa została sprowadzona do roli prowincjonalnego miasta przy granicy prusko‑rosyjskiej. Wszystkie państwa zaborcze utrzymały ustrój stanowy i zwierzchnictwo szlachty nad chłopami, które najdłużej przetrwało w zaborze rosyjskim (do 1864 r.). Układ trzech zaborców z 1797 r. zobowiązywał Polaków posiadających dobra w dwóch lub trzech dzielnicach do wyboru przynależności państwowej i sprzedaży swoich majątków położonych w innych zaborach. Wiele z nich zostało sprzedanych za bezcen, co osłabiło zwłaszcza rody magnackie. Traktując ziemie polskie jako teren eksploatacji, źródło surowców i podatków, siły roboczej i rekrutów, rządy zaborcze dążyły do ograniczania ich uprzemysłowienia lub też popierały tylko niektóre, przydatne dla swoich gospodarek gałęzie przemysłu. Zaborcy ustanowili wysokie podatki i skrupulatnie je ściągali. Powszechną niechęć wzbudzał też pobór do wojska.

Rozwój poszczególnych dzielnic pod różnymi zaborami przebiegał w oderwaniu od pozostałych. Przez 123 lata ziemie polskie służyły interesom gospodarczym zaborców – Wielkopolska stanowiła zaplecze rolne Berlina, Pomorze – część bazy portowej Niemiec, Śląsk powiązany był z przemysłem niemieckim. Galicja była dla Austrii terenem peryferyjnym o znaczeniu bardziej strategicznym niż gospodarczym, Królestwo Polskie nastawione było na eksport towarów przemysłowych do Rosji. W 1918 r. władze niepodległej Polski stanęły przed problemem scalenia trzech odmiennych gospodarek w ramach jednego organizmu państwowego.

R9jP3vkAo242M

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma owalną twarz, rumiane policzki, lekko zarysowane bokobrody oraz rzadkie, czarne włosy. Mężczyzna jest łysiejący na czubku głowy. Ubrany jest w ciemny mundur wysokim kołnierzem oraz srebrnymi epoletami, na których wyhaftowane są orły. Jego mundur jest przepasany niebieską szarfą oraz płachtą materiału, którą trzyma ręką. Na mundurze widoczne są przywieszone medale.

R1DoXZk7XnK6c

Obraz przedstawia lewy profil dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma wysokie czoło, krótkie, zaczesane do tyłu, siwe włosy. Nos mężczyzny jest orli, policzki zapadnięte. Mężczyzna ma surdut ze stójką. Na jego szyi wisi na szerokiej szarfie medal z symbolem orła białego. Na lewej piersi mężczyzna ma także przypięty kolejny medal.

Słownik