Cyceron — pisarz, mówca, polityk i filozof

RLxj8wj36qBOD1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma wydatny, lekko garbaty nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna jest ubrany w togę.

Marek Tulliusz Cyceron urodził się w 106 r. p.n.e. w Arpinum – mieście leżącym w odległości stu kilometrów od Rzymu, zmarł w 43 r. p.n.e. w Formi. W rodzinie ceniono naukę i solidne wykształcenie. Aby zapewnić obu synom jak najlepsze warunki do zdobywania wiedzy, ojciec Cycerona podjął decyzję o przeprowadzce do Rzymu. Tam mogli poznać polityków i wybitnych mówców. Do przyjaciół rodziny należał między innymi Kwintus Mucjusz Scewola Augura, znawca prawa cywilnego. Z nim nastoletni Marek uczęszczał na rozprawy sądowe i posiedzenia senatu, przysłuchiwał się mowom wygłaszanym na Forum Romanum, uczył się logiki i geometrii. Kiedy skończył 18 lat, został uczniem prawnika Kwintusa Mucjusza Scewoli Pontifeksa, którego cenił później przez całe życie. Około 80 r. p.n.e. zaczął praktykę obrońcy sądowego, rozgłos przyniosła mu sprawa Sekstusa Roscjusza oskarżonego o ojcobójstwo. Udzielał się również w polityce, zajmował stanowiska kwestora na Sycylii, pretora i konsula. Mimo iż przywiązywał wielką wagę do swojej działalności politycznej, sławę zdobył jako mówca i filozof. Jego oratorski dorobek do dziś stanowi wzór do naśladowania. W młodości studiował u filozofów greckich, głównie u epikurejczyków i stoików. W swojej twórczości łączył i zestawiał ze sobą wątki charakterystyczne dla różnych szkół filozoficznych. Szczególnie bliska była mu filozofia stoicka. Drogę do szczęścia widział w cnocie, szczególną rolę przypisywał przyjaźni, jemu też zawdzięczamy pojęcia „człowieczeństwaczłowieczeństwoczłowieczeństwa” (humanitas) oraz „godności ludzkiej” (dignitas hominis). W wolnych chwilach poświęcał się literaturze, pisał mowy, dzieła historyczne, filozoficzne, poezje i listy. Jego utwory cechowała erudycja, dowcip, których doskonały styl opierał się na równowadze między prostotą i jasnością a ozdobnością.

De inventione

RezcVlJhn8pLE1

Zdjęcie przedstawia kartę starego rękopisu w języku łacińskim. Tekst zaczyna się ozdobnym inicjałem, zapisany jest w jednej kolumnie. Na marginesach górnym i dolnym widnieją odręczne zapiski.

Około 82 p.n.e. Cyceron zaczął pisać podręcznik retoryki, ale zdołał stworzyć jedynie dwie z planowanych pięciu Ksiąg retorycznych (łac. Libri rhetorici), które zawierały omówienie jednego działu retoryki – inwencjiinwencjainwencji, czyli umiejętności wyboru tematu, wynajdywania myśli i sposobów rozwiązywania problemów. Księga De inventione (O inwencji, tytuł został nadany dziełu dopiero w średniowieczu) z założenia miała być szkolnym podręcznikiem, dlatego znalazły się w niej wykłady, definicje, przykłady.

De oratore

R10zlcCvEXLFh1

Zdjęcie przedstawia stronę starego rękopisu w języku łacińskim. Tekst zdobi duża, inicjalna litera C. Wszystkie marginesy ozdobione są kolorowym, roślinnym ornamentem.

Cyceron uważał, że dobry mówca musi posiadać trzy cechy: rzetelne wykształcenie ogólne, sprawność mówienia oraz poczucie etyki. W obszernym dialogu De oratore (O mówcy) powstałym w 55 r. p.n.e. pojawia się także stwierdzenie, że retoryka jest „koroną wszystkich nauk”. Zarówno w tym, jak i w kolejnych dziełach (np. Brutus, Orator) Cyceron pisał o ideale mówcy, który jest równocześnie filozofem, ale przedstawiał też filozofa, który winien być idealnym mówcą. Określił trzy główne cele, do których miał dążyć oratororatorstwoorator podczas wygłaszania mowy. Jego zadaniem było: docere – przekonanie odbiorcy o swoich racjach, conciliare – zjednanie dla siebie słuchaczy, oraz movere, czyli poruszenie odbiorcy poprzez oddziaływanie na ich emocje.

Przykłady figur retorycznych w mowach Cycerona

Mowy Cycerona uważane są za oratorską sztukę, w której sposoby argumentacji, wysławiania się oraz różne figury retoryczne do dziś wykorzystywane są przez prawników, polityków czy duchownych.

Mowa przeciwko Katylinie

Arystokrata Lucjusz Sergiusz Katylina w 66 r. p.n.e. został oskarżony o kradzież pieniędzy z afrykańskich prowincji. Pieniądze chciał przeznaczyć na kupno konsulatu. Plan nie powiódł się, ponieważ posłowie afrykańscy złożyli na Katylinę zażalenie. Mowa wygłoszona przez Cycerona przeciw Katylinie doprowadza ostatecznie do zwycięstwa Cycerona – miesiąc później uczestnicy spisku zostają straceni, zaś Katylina ginie w bitwie pod Pistorią.

Fragment tej mowy stanowi przykład użycia figur retorycznych. Najbardziej charakterystyczne oraz najczęściej używane w celach retorycznych i oratorskich, to:

• Pytanie retoryczne – pytanie, które nie ma na celu uzyskania odpowiedzi, a sprowokowanie odbiorcy do zastanowienia się nad nim oraz podkreślenie znaczenia problemu. Cyceron otwiera swoją mowę kilkoma pytaniami kierowanymi bezpośrednio do oskarżonego, dając mu do zrozumienia, że zarówno on sam, jak i zgromadzeni słuchacze doskonale znają na nie odpowiedzi, np.: „Co ostatniej, co poprzedniej nocy robiłeś, gdzie byłeś, kogo zwoływałeś, jaki plan powziąłeś – kto z nas, myślisz, tego nie wie?”.

• Powtórzenie (łac. repetitio) – co najmniej dwukrotne pojawienie się wyrazu lub wyrazów w wypowiedzi, pełni funkcję wzmacniającą, uwypuklającą podnoszoną przez mówcę kwestię, np. „Czy ani nocna straż na Palatynie, ani warty na mieście, ani przerażenie ludu, ani zgromadzenie najlepszych obywateli, ani to warowne miejsce posiedzeń senatu, ani twarze i wzrok tych ludzi żadnego na tobie nie wywarły wrażenia”.

• Apostrofa (gr. apostrophe) – bezpośredni zwrot do adresata, często o charaktererze patetycznym. W swojej mowie Cyceron zwraca się bezpośrednio do samego Katyliny, deprecjonującdeprecjonowaćdeprecjonując go i podkreślając swoją przewagę: „Kiedy wreszcie przestaniesz, Katylino, nadużywać naszej cierpliwości? […] Nie rozumiesz, że twoje plany odkryto, nie widzisz, że z chwilą uwiadomienia o tym całego senatu pokrzyżowany został twój spisek?”.

• Epitet (gr. epitheton) – określenie rzeczownika, niekiedy oparte na metaforze, np. „nieokiełznana zuchwałość”.

Środki retoryczne mają za zadanie wzmocnienie oddziaływania wypowiedzi na odbiorców. Podkreślenie i uwydatnienie oddziaływania przez użycie patetycznych lub emocjonalnie zabarwionych słów nazywane jest też emfazą. W tym przypadku Cyceron miał za zadanie oczarować mową słuchających go senatorów (szczególnie tych, którzy popierali Katylinę).

Mowa w obronie poety Archiasza

Jedną z najbardziej udanych mów w dorobku Cycerona jest krótka obrona poety Aulusa Licyniusza Archiasza. Jako wędrowny poeta przemierzył Azję Mniejszą i Grecję, zyskując uznanie recytacjami poetyckimi i improwizacjami. Otoczony sławą, udał się do Rzymu, tam doznał życzliwego przyjęcia ze strony znakomitych rodów. Był nauczycielem młodego Cycerona, uczył go stylu poetyckiego i widząc talent chłopca, zachęcał do pisania wierszy. Mowa Cycerona jest dowodem wdzięczności ucznia wobec nauczyciela.

Treścią jej jest obrona praw Archiasza do obywatelstwa rzymskiego. Cyceron postawił tezę, że nawet gdyby obywatelskie prawa Archiasza budziły czyjąś wątpliwość, i tak należałoby mu je przyznać, by w ten zaszczytny sposób wyróżnić go jako poetę. W mowie umieścił również wspaniałą pochwałę literatury i wykształcenia humanistycznego. Niezwykłość stylu polegała na zręcznym zastosowaniu amplifikacji retorycznej, tj. na przejściu od wypadku szczególnego do rozważań szerszych i ogólnych, od sprawy Archiasza do spraw poezji.

Podobnie jak we fragmencie mowy przeciwko Katylinie, odnaleźć i tu można:

• metafory (niewzruszalne dowody),

• epitety (dostojny mąż),

• powtórzenie konstrukcji składniowej ([…] przechodzić do porządku nad tym, co mamy, a żądać rzeczy, których mieć nie możemy, pomijać milczeniem świadectwo ludzi, a domagać się świadectwa pisma)

• pytania retoryczne o zabarwieniu sarkastycznym, ironicznym (złośliwym, prześmiewczym), np. „Czy może nie miał mieszkania w Rzymie? (…) A może się nie zgłosił do pretora?”. Ironia tutaj jest delikatna i kunsztowna — Cyceron ośmiesza argumenty oskarżenia w pytaniach, na które odpowiedź jest jednoznaczna i prosta.

Perswazja

Mowy Cycerona miały na celu skuteczne przekonanie słuchaczy do racji przedstawianych przez mówcę. Sztuka przekonywania nazywana jest perswazją. Do dziś wykorzystuje się ją w biznesie czy polityce. Według Cycerona, dobrze skonstruowana mowa powinna łączyć trzy funkcje:

• funkcję pouczającą (informacyjną), która polega na argumentacji racjonalnej,

• funkcję zniewalającą (emocjonalną), która polega na przeżywaniu, argumentującą przy użyciu chwytów emocjonalnych,

• funkcję estetyczną, która polega na urzekaniu pięknem, wywoływaniu zachwytu.

Słownik