Stosunki Dalekiego Wschodu z Europą

Do połowy XIX w. region Dalekiego Wschodu, w odróżnieniu od innych części świata, w małym stopniu poddawał się wpływom europejskim. Było to możliwe m.in. dzięki silnemu oddziaływaniu na region kultur lokalnych - głównie chińskiej i japońskiej, które nie potrzebowały do utrzymania własnego rozwoju myśli europejskiej.

Europejczyków długo uważano w Chinach i Japonii za barbarzyńców, a ich politykę za przyczynę wojen, dlatego ograniczano z nimi kontakty, także decyzjami administracyjnymi. Europejskie faktoriefaktoriafaktorie przetrwały tylko w Makau i Kantonie w Chinach oraz na wysepce Dejima w porcie Nagasaki w Japonii. Kulturowe wpływy europejskie były najbardziej widoczne na północy Dalekiego Wschodu, gdyż większość mieszkańców tych terenów stanowiła ludność napływowa z Rosji. Europejczycy na dłużej zatrzymali się także na południowych peryferiach wschodniej Azji - w Wietnamie, Kambodży i Laosie, pozostających pod francuską administracją kolonialnąkolonializmkolonialną, oraz w Singapurze i częściowo w Malezji, gdzie swoje wpływy zaznaczyli Brytyjczycy i Portugalczycy.

RJIAhjKhytXwz

Mapa przedstawia Azję Wschodnią. Zaznaczono na niej czerwonym kolorem Koreę Południową, Tajwan, Hongkong i Singapur.

W XX wieku na Dalekim Wschodzie dochodziło do przemian społeczno‑politycznych i gospodarczych, dokonywanych na niespotykaną skalę, ścierały się tu również różne ideologie. Największym przewrotem było powstanie komunistycznej Chińskiej Republiki Ludowej w 1949 r., najkrwawszym reżimemreżimreżimem - Czerwoni Khmerzy w Kambodży, którzy wymordowali blisko jedną czwartą swoich rodaków, najdłuższą wojną - walki w Wietnamie w latach 1955‑75 ze spektakularną porażką USA. Na Półwyspie Koreańskim wybuchła w 1950 r. wojna, będąca starciem wolnego, kapitalistycznego świata z sowieckim komunizmem. Ustalony w 1953 r. podział kraju na dwa państwa trwa do dziś, skazując 25 mln Koreańczyków z północy na nędzę i głód, podczas gdy ich rodacy z południa awansowali z jednego z najbiedniejszych krajów świata do grupy najbogatszych (obecnie Korea Południowa zajmuje 14. miejsce na świecie pod względem PKBPKBPKB na głowę mieszkańca).

R1QIot7QY0vYu

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia czwórkę dzieci oraz jedną starszą osobę. Siedzą i stoją oni przy ceglanej ścianie przy drewnianych drzwiach. Dwie z dziewczynek i starsza osoba patrzą się bezpośrednio w obiektyw. Starsza osoba ma na głowie szeroki kapelusz. Jeden z chłopców trzyma w dłoni drewniane deseczki. Wszystkie dzieci są ubrane w lekkie ubranka.

Pod koniec II wojny światowej, w dniach 6 i 9 sierpnia 1945 r., Amerykanie, zrzucili bomby atomowe na dwa japońskie miasta – Hiroszimę i Nagasaki, co stało się przełomowym momentem nie tylko dla tego konfliktu (zaraz potem Japonia ogłosiła kapitulację), ale dla wszystkich wojen (niewyobrażalne wcześniej zniszczenia oznaczały, że możliwa stała się samozagłada ludzkości). W liczbach bezwzględnych największą liczbę ofiar - ok. 43 mln - pochłonęła klęska głodu, spowodowana polityką Wielkiego Skoku w komunistycznych Chinach w latach 1958‑62. Gigantycznym eksperymentem społecznym w tym kraju było także ograniczenie przyrostu naturalnego, czyli tzw. polityka jednego dziecka, obowiązująca w latach 1977‑2015, która doprowadziła do tragicznych efektów społecznych (masowe porzucanie dziewczynek i dzieciobójstwo).

Rozwój gospodarczy

Od połowy lat 80. na Dalekim Wschodzie można zaobserwować wspólny trend. W latach 1985–95 obszar ten wykazywał najwyższe na świecie tempo wzrostu produktu narodowego brutto (PNB)PNBproduktu narodowego brutto (PNB) na mieszkańca – 7,2 proc. rocznie, gdy średnio na świecie osiągano 0,8 proc.

Dynamicznie rozwijała się kooperacja przemysłowa, zintensyfikowała się również współpraca handlowa krajów tego regionu. Zapoczątkowane zostało to szybką odbudową Japonii ze zniszczeń wojennych. Obecnie kraj ten od trzech dekad rozwija się powoli, jak na azjatyckie warunki, ale wciąż pozostaje bardzo zasobny, z nominalnym PKB o jedną czwartą wyższym, niż w Niemczech.

Początkowo mianem „azjatyckich tygrysów” określano cztery kraje Dalekiego Wschodu: Koreę Południową, Hongkong, Tajwan i Singapur, w których w latach 60. i 70. szybko postępowało uprzemysłowienie. Dzięki obcemu kapitałowi udało im się dostosowwać gospodarkę do sytuacji na światowych rynkach, a państwa te stały się symbolami postępu technologicznego i nowoczesności.

W latach 70. i 80. grono „azjatyckich tygrysów” powiększyło się. Przyspieszony rozwój gospodarczy zanotowały Malezja, Tajlandia, Indonezja, a później także Chiny. Procesy te nie objęły wszystkich krajów regionu, np. Korei Północnej, Kambodży, Birmy. Ta pierwsza pozostaje do dziś wierna doktrynie komunistycznej. Co prawda Chiny też oficjalnie są wierne marksizmowi i leninizmowi, lecz dokonały korekt, tworząc tzw. socjalistyczną gospodarkę rynkową, czyli kapitalizm bez demokracji, z uprzywilejowaną rolą partii i państwa. W Kambodży w latach 70. władzę przejęli zbrodniczy, ortodoksyjni komuniści - tzw. Czerwoni Khmerzy i kraj ten zaczął się rozwijać dopiero po ich klęsce. Z kolei Birma, która w 2011 r. przyjęła nazwę Mjanma, targana jest konfliktami wewnętrznymi i zamachami stanu.

Obecnie Daleki Wschód wytwarza ponad jedną czwartą światowego PKB. Singapur, Brunei i Hongkong znajdują się w pierwszej dziesiątce najbogatszych krajów świata pod względem PKB, z uwzględnieniem parytetu siły nabywczej (kolejno: 100,3 tys. dolarów, 79,5 tys. dolarów i 64,2 tys. dolarów, dane z 2018 r.). Japonia osiąga w tej klasyfikacji 44,2 tys. dolarów, czyli więcej, niż średnia dla Unii Europejskiej (przed wyjściem Wielkiej Brytanii). Dla porównania: Polska, przed spadkiem spowodowanym pandemią Covid‑19, notowała 31,9 tys. dolarów na mieszkańca (nieco mniej, niż Portugalia, nieco więcej, niż Węgry).

Od wielu lat systematycznie rośnie też udział Dalekiego Wschodu w światowym eksporcie – przekroczył już jedną czwartą. Obecnie 8 z 10 największych portów morskich to porty dalekowschodnie.

Azjatyckie tygrysy

Początkowo mianem „azjatyckich tygrysów” określano cztery wschodnioazjatyckie państwa − Koreę Południową, Tajwan, Singapur i Hongkong, które w latach 1960‑1995 wykazały niezwykle szybki wzrost PKB (od kilku do kilkunastu procent rocznie). To tzw. I generacja azjatyckich tygrysów.

Tajwan

W 1949 r. na wyspę, która w tamtym okresie była częścią Chin, ewakuowały się władze Republiki Chińskiej oraz pozostałości wojsk Czang Kaj‑szeka, wyparte z Chin kontynentalnych przez komunistów. Wraz z nimi przybyło ok. 2 mln uchodźców. Władze Tajwanu były uznawane przez większość państw zachodnich jako legalny rząd Chin i do 1971 r. reprezentowały je w ONZ (część kontynentalna uważana była za terytorium nielegalnie okupowane przez komunistów). W latach 70., na skutek nacisków Chińskiej Republiki Ludowej, większość państw - wśród nich w 1979 r. Stany Zjednoczone - cofnęło uznanie dyplomatyczne dla kapitalistycznej Republiki Chińskiej, czyli Tajwanu.

Jeszcze w latach 50. XX w. tajwańska gospodarka oparta była w głównej mierze na rolnictwie. W latach 70., dzięki inwestycjom zagranicznym, tajwańskie władze zapoczątkowały rozwój przemysłu petrochemicznego, stalowego, stoczniowego oraz innych sektorów przemysłu ciężkiego. W latach 80. natomiast tajwańska gospodarka zaczęła kierować się w stronę nowych technologii. Dzięki tym przemianom Tajwan w latach 1968‑2016 odnotował średni wzrost gospodarczy rzędu 5‑10 proc. Obecnie tajwańskie przedsiębiorstwo TSMC jest największym na świecie producentem układów scalonych. Na Tajwanie mają też siedziby czwarty oraz piąty co do wielkości producent komputerów osobistych na świecie, również niemal wszyscy najwięksi światowi producenci płyt głównych do komputerów mają swe siedziby w tym kraju, a także pierwszy światowy producent urządzeń elektronicznych, który wytwarza m.in. smartfony. Silną pozycję w gospodarce wyspy mają także przemysł chemiczny, stoczniowy i produkcja stali (China Steel).

Singapur

W sierpniu 1963 r. Singapur, w którym przeważającą grupą etniczną stanowią Chińczycy, wszedł w skład Federacji Malezji. Dwa lata później, w sierpniu 1965 r., w wyniku konfliktów malajsko‑chińskich mieszkańców, Singapur odłączył się od Federacji jako suwerenna republika, należąca do brytyjskiej Wspólnoty Narodów.

Gospodarka Singapuru, a także społeczno‑kulturalna jedność wieloetnicznego kraju umocniły się pod rządami Lee Kuan Yew (premier w latach 1959–90). Polityka gospodarcza Yew (inwestycje w najnowsze technologie w przemyśle, wpuszczenie obcego kapitału) uczyniła z Singapuru jedno z najbogatszych państw i ważny ośrodek finansowy świata.

Obecnie Singapur jest, zaraz po Japonii, najbardziej rozwiniętym państwem Azji. Swój sukces gospodarczy zawdzięcza stabilizacji politycznej, częściowemu planowaniu gospodarczemu, zachęcaniu firm zagranicznych do inwestowania w kraju (dzięki niskim podatkom dla firm w Singapurze działa ponad 3000 zagranicznych przedsiębiorstw), stałemu unowocześnianiu transportu i przemysłu oraz dogodnemu położeniu (w Cieśninie Malakka, nad Morzem Południowo‑Chińskim). Ważną rolę pełni jednak na przykład A*STAR, państwowa instytucja, zajmująca się wspieraniem rozwoju przemysłu wysokich technologii.

Dzięki szybkiemu wzrostowi PKB, podniósł się standard życia Singapurczyków. Singapur jest też czwartym finansowym centrum świata po Londynie, Nowym Jorku i Tokio. 

Hongkong

Do 1997 r. Hongkong pozostawał kolonią brytyjską, po włączeniu do Chińskiej Republiki Ludowej stworzono specjalny region administracyjny, podporządkowany centralnym władzom chińskim. Podstawę gospodarki Hongkongu stanowi przemysł (zwłaszcza przetwórczy) oraz handel zagraniczny (głównie eksport). Dynamiczny rozwój przemysłu od lat 60. i niskie koszty pracy umożliwiły konkurencyjność wyrobów przemysłowych z Hongkongu na rynkach światowych.

Gospodarkę Hongkongu charakteryzuje najwyższy na świecie Wskaźnik Wolności, czyli miernik, odzwierciedlający restrykcyjność przepisów oraz zakres stosowania przymusu przez aparat władzy, dotyczących ekonomii. Popularne niegdyś powiedzenie mówiło, że w Hongkongu prowadzenie biznesu jest bajecznie proste: rano masz pomysł, w południe zakładasz firmę, a wieczorem, tego samego dnia, na konto wpływają pierwsze zyski.

Korea Południowa

Przyczyną dynamicznego rozwoju gospodarczego Korei Południowej w latach 70. i 80. były wzrost produkcji przemysłowej, stosunkowo tania siła robocza, rozwój i ekspansja handlu na najważniejsze światowe rynki: azjatycki, zachodnioeuropejski i amerykański, oraz liberalna polityka gospodarcza. Ulgi podatkowe przyciągnęły inwestorów zagranicznych, głównie z Japonii i ze Stanów Zjednoczonych, co wiązało się z napływem kapitału. Początkowo Korea Południowa budowała swoją gospodarkę, opierając się na imporcie najnowszych technologii, obecnie jest jednym z jej głównych eksporterów, lokując swoje zakłady na całym świecie. Rząd koreański zachęcał też obywateli do oszczędzania i inwestowania. Skutkiem tej polityki było powstanie około 30 tzw. czeboli – gigantycznych rodzinnych korporacji wielobranżowych.

Obecnie trudno to sobie wyobrazić, ale po wojnie koreańskiej (1950‑1953) PKB Korei Południowej, przypadający na jednego mieszkańca, był zbliżony do poziomu PKB, np. w biedniejszych krajach Afryki. Nawet Korea Północna była mniej zniszczona przez działania wojenne, a ponadto to tam pozostała większość przemysłu oraz złoża węgla. Południe natomiast borykało się z olbrzymim deficytem handlowym i korupcją. Dziś PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca jest w Korei Południowej 15 razy wyższy niż w Korei Północnej i porównywalny z poziomem PKB w krajach Europy Zachodniej (wyższy niż w Hiszpanii, niższy niż we Francji).

Tygrysy drugiej generacji

Kolejną, II generację tygrysów, stworzyły kraje, które w latach 1985–94 w światowym rankingu zajmowały pięć pierwszych miejsc i uzyskały następujący średni roczny procentowy wzrost realnego PKB: Chiny (9,4 proc.), Tajlandia (9,4 proc.), Korea Południowa (8,7 proc.), Singapur (8,2 proc.), Malezja (7,5 proc.).

Na dalszych miejscach, też z bardzo wysokimi stopami wzrostu, znalazły się: Hongkong (6,7 proc.), Tajwan (6,2 proc.), Indonezja (6,5 proc.), Makau (6,2 proc.), Wietnam (6,1 proc.). Część tych krajów utrzymywała bardzo wysokie tempo wzrostu gospodarczego z dekady 1975–84: Hongkong (8,9 proc.), Tajwan (8,6 proc.), Singapur (8,0 proc.), Korea Południowa (8,0 proc.), Chiny (7,2 proc.), Malezja (7,0 proc.), Tajlandia (7,0 proc.), Wietnam (6,1 proc.).

Ten proces skłonił niektórych ekonomistów oraz kulturoznawców do sformułowania na początku lat 90. tezy, że centrum cywilizacyjne przesuwa się z obrzeży Atlantyku do basenu Oceanu Spokojnego. W czerwcu 1997 r. przyszło jednak załamanie gospodarcze. Azjatycki kryzys finansowy, pokazał, że nawet azjatyckie tygrysy nie są zabezpieczone przed recesjarecesjarecesja. Ówczesny kryzys spowodowany był przez decyzję Tajlandii o upłynnieniu tamtejszej waluty - bata, wcześniej sztywno powiązanej z dolarem. Spowodowana ona była niemożliwością dłuższej obrony waluty przed atakami spekulantów. Gwałtowny spadek kursu bata, a tym samym zwiększenie kosztów obsługi długu zagranicznego, doprowadziło kraj na skraj bankructwa. Kryzys szybko rozprzestrzenił się na inne kraje regionu, a najbardziej oprócz Tajlandii ucierpiały: Malezja, Filipiny, Indonezja, Singapur i Korea Południowa.

Po kilku latach kraje dotknięte kryzysem odbudowały swoje gospodarki. Ostatnie doświadczenie, związane z kryzysem spowodowanym pandemią Covid‑19 pokazuje, że kraje Dalekiego Wschodu (a to właśnie z Wuhan w Chinach rozprzestrzenił się wirus) stosunkowo sprawnie radzą sobie z problemami gospodarczymi. A na tle państw, które dłużej walczyły z pandemią, azjatyckie tygrysy wkrótce prawdopodobnie jeszcze powiększą swoją przewagę konkurencyjną.

Słownik

Słowa kluczowe

Azja, Daleki Wschód, gospodarka, PKB, świat po II wojnie światowej, tygrysy azjatyckie, świat na przełomie tysiącleci

Bibliografia

Religie Wchodu i Zachodu. Wybór tekstów, red. K. Banka, Warszawa 1991.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.