Przeczytaj
Totalitaryzm
Do uformowania się ustroju totalitarnego doprowadziły niekorzystne warunki polityczne (np. niesprawiedliwe wg Niemiec postanowienia traktatu wersalskiego), załamanie gospodarki (ZSRS) oraz kryzys ekonomiczny (Niemcy), który wiązał się ze wzrostem bezrobocia i wykluczeniem szerokich mas społecznych, np. kombatantów czy młodych mężczyzn.
Cechami charakterystycznymi ustroju totalitarnegototalitarnego są:
monopartyjnośćmonopartyjność,
nieograniczona władza wodza i jego kult,
kontrola rozbudowanego aparatu policyjno‑administracyjnego nad wszystkimi dziedzinami działalności człowieka,
ideologizacja życia codziennego.
Władza w państwie totalitarnym czuwała nad właściwą – czyli zgodną z obowiązującą ideologią – edukacją obywateli. Celem reżimów totalitarnych było bowiem stworzenie oddanego państwu i idei „nowego człowieka”. Próbowano to osiągnąć przez zastraszanie, natrętną propagandępropagandę i ograniczanie dostępu do informacji. Ważnym elementem propagandy totalitarnej było wskazywanie wroga (np. kapitalisty lub Żyda), którego obarczano winą za wszelkie niepowodzenia i na którym skupiano nienawiść społeczeństwa.
Młodzież w służbie totalitaryzmu
Dzieci i młodzież to grupa najbardziej podatna na propagandę z uwagi na nieukształtowany jeszcze światopogląd. Z tego powodu każdy reżim totalitarny przykładał dużą wagę do jak najwcześniejszego rozpoczęcia wychowania w duchu „jedynie słusznej” ideologii. Faszyści, hitlerowcy i komuniści powoływali specjalne organizacje mające wpajać dzieciom i młodzieży zasady i idee partyjne. Zaledwie 12‑letni członkowie włoskiej BalilliBalilli otrzymywali miniaturowe karabiny z bagnetami i śpiewali pieśni, w których sławili Duce i deklarowali gotowość do wojny. W niemieckiej HitlerjugendHitlerjugend chłopcom nie tylko wpajano bezwzględną dyscyplinę i odwagę, ale też uczono ich agresji i tłumiono uczucia. Dziewczęta zaś wychowywano na oddane sprawie „matki Niemki”, których głównym zadaniem było rodzenie jak największej liczby „czystych rasowo” dzieci. Niezależnie od różnic dzielących te organizacje miały one na celu stworzenie nowego, lepszego człowieka, oddanego „sprawie”. Przejęcie przez nie zadania wychowania dzieci i młodzieży doprowadziło do upadku instytucji rodziny oraz zepchnięcia wartości i uczuć rodzinnych na miejsca dalsze niż interes państwa.
Różnice i podobieństwa
Stosowanie określenia „totalitarny” wobec rządów komunistycznych w Związku Sowieckim, faszystowskich we Włoszech i nazistowskich w Niemczech nie przez wszystkich badaczy jest akceptowane. Przeciwnicy takiego ujednolicenia wskazują na różnice i charakterystyczne cechy reżimów, takie jak likwidacja gospodarki wolnorynkowej w ZSRS, korporacjonizmkorporacjonizm we Włoszech, rasizm i antysemityzm w Niemczech, odmienny stosunek do religii, arystokracji i burżuazji oraz różne podstawy ideologiczne. Zwolennicy zaś wymieniają cechy wspólne: przymus ideologiczny, mobilizację całego społeczeństwa, charyzmatyczne przywództwo, terror, indoktrynacjęindoktrynację dzieci i młodzieży, monopartyjność i zacieranie granicy między władzą partyjną a państwową.
Którzy z tych przywódców nie rządzili w państwie europejskim?
Ważną różnicą pomiędzy władzą totalitarną a autorytarnąautorytarną była konieczność czynnego wyrażania przez obywateli państwa totalitarnego poparcia dla panującej ideologii, ponieważ apolityczność uznawano za przestępstwo. W państwach autorytarnych istniała względna wolność w dziedzinie gospodarki i światopoglądu, rzadziej też władza opierała się na policji politycznej i stosowała terror. Przykładem państwa autorytarnego jest Polska za czasów sanacji. Jej organizacja opierała się na silnej władzy wykonawczej (w przypadku Rzeczpospolitej prezydenta) i na rozwiniętym aparacie przymusu (wojsko, policja). W państwie totalitarnym natomiast władza ma pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi i wymiarem sprawiedliwości, które są elementem systemu terroru i represji. Totalitarny system policyjny jest oparty na przemocy, która jest powszechnie stosowana, zastraszaniu i tajnych służbach, inwigilujących społeczeństwo. Rozbudowany aparat przymusu składa się z tajnej policji politycznej i sieci donosicieli. Na celowniku służb są przede wszystkim przeciwnicy polityczni, a także wrogowie wymyśleni, np. Żydzi w III Rzeszy. Osoby represjonowane trafiają do więzień, obozów pracy i obozów koncentracyjnych.
Słownik
(z łac. totus – całkowity) system polityczny oparty na nieograniczonych rządach jednej partii, która kontroluje wszystkie dziedziny życia obywateli danego państwa, podbudowany określoną ideologią; za reżim totalitarny uznaje się rządy faszystów we Włoszech, nazistów w III Rzeszy i komunistów w Związku Sowieckim; jest ostateczną formą autorytaryzmu
(z łac. auctoritas – powaga, posiadanie wpływu) ustrój polityczny, w którym władza skupiona jest w rękach jednej osoby lub grupy osób; ważną rolę w tym systemie rządzenia odgrywa aparat przymusu (cenzura, policja polityczna i armia); tłumione są wszelkie przejawy krytyki i próby wyrażania niezadowolenia; w krajach autorytarnych tolerowana jest korupcja, ogranicza się także wolność słowa oraz wywiera nacisk na media
jednopartyjność; system rządów, w którym władzę sprawuje tylko jedna partia
(z łac. propagare – rozszerzać, krzewić) celowe działanie mające na celu kształtowanie za pomocą różnych środków poglądów na określony temat; propaganda polityczna posługuje się metodami perswazji i manipulacji, oddziaływania emocjonalno‑intelektualnego
(z łac. corporatio – wcielenie, zrzeszenie, od corpus D. corporis – ciało) doktryna społeczna i ekonomiczna mająca swoje źródło jeszcze w średniowiecznych organizacjach zawodowych (np. cechach rzemieślniczych czy gildiach kupieckich); według niej główną podstawą rozwoju państwa miałyby się stać korporacje pracowników i pracodawców; autorytarna wersja korporacjonizmu istniała w faszystowskich Włoszech, gdzie służyła m.in. do kontrolowania przez władze przedsiębiorstw i ograniczania działalności związków zawodowych
(z łac. doctrina – nauka) świadomy i systematyczny proces, którego celem jest wpojenie człowiekowi określonych przekonań, zwłaszcza religijnych, politycznych lub społecznych, wykorzystujący propagandę stosowaną przez środki masowego przekazu oraz system oświaty
(pełna nazwa: L’Opera Nazionale Balilla) powstała w 1926 r. we Włoszech paramilitarna organizacja młodzieżowa dla chłopców w wieku od 8 do 14 lat; jej celem było wychowanie młodzieży w duchu nacjonalistycznym i przygotowanie przyszłych żołnierzy
(niem., Młodzież Hitlera) powstała w 1926 r. w Niemczech paramilitarna organizacja młodzieżowa NSDAP, do której należeli chłopcy i dziewczęta w wieku od 10 do 18 lat; jej celem było wychowanie młodzieży zgodnie z nazistowską ideologią, z naciskiem na wierność Hitlerowi i partii, w kulcie tężyzny fizycznej i dyscypliny
Słowa kluczowe
totalitaryzm, reżim totalitarny, autorytaryzm, rasizm, antysemityzm, propaganda, nazizm, faszyzm, świat po I wojnie światowej, dwudziestolecie międzywojenne
Bibliografia
J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, PWN, Warszawa 2010.
E.C. Król, Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech w latach 1919–1945. Studium organizacji, treści, metod i technik masowego oddziaływania, Warszawa 1999.
R. Miedwiediew, Pod osąd historii. Geneza i następstwa stalinizmu, tłum. C. Czarnogórski, Warszawa 1990.
O. Figes, Szepty. Życie codzienne w stalinowskiej Rosji, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2007.
S. Sierpowski, Faszyzm we Włoszech, Ossolineum, Wrocław 1973.