Deformacje tektonicznedeformacja tektonicznaDeformacje tektoniczne powstają w wyniku naprężeń w skorupie ziemskiej. Jeżeli naprężenia są niewielkie, nie powodują żadnych widocznych zmian w skałach. Dopiero gdy zostanie przekroczona ich wartość krytyczna, skały zaczynają się deformować. W zależności od charakteru odkształceń w skałach wyróżnia się dwa główne typy deformacji: ciągłe i nieciągłe.

Płaszczowiny to nasunięcia mas skalnych powstałe w wyniku przemieszczania i fałdowania się warstw skalnych o charakterze regionalnym. Zbudowane są z:

- autochtonu, czyli masy skalnej, która pomimo ruchów górotwórczych pozostały w miejscu powstania,

- parautochtonu, czyli masy skalnej o niewielkim przemieszczeniu,

- allochtonu, czyli masy przemieszczonej na znaczne odległości.

Przemieszczają się na odległość co najmniej kilku kilometrów. Płaszczowiny są szczególnym typem deformacji znajdującym się na styku deformacji ciągłychdeformacja ciągładeformacji ciągłych i nieciągłychdeformacja nieciągłanieciągłych. Płaszczowina to zespół skał oderwanych od podłoża, przemieszczonych na dużą odległość i nasuniętych na inne skały. W zależności od ich genezy wyróżniamy trzy główne rodzaje płaszczowin:

1. płaszczowina z odkłucia - powstaje przez odkłucie mas skalnych i nasunięcie ich na przedpole, przy czym najczęściej zostaje wykorzystana jakaś powierzchnia rozdzielająca dwa zespoły skalne o różnej sztywności (np. między kompleksem piaskowców a kompleksem łupków). Płaszczowinami tego typu jest większość płaszczowin Karpat Wewnętrznych (Beskidów). Nasuwające się masy skalne są najczęściej wtórnie silnie pofałdowane;

   R1WL6Zm7ytcwH

   Dwa przekroje blokowe ukazują powstawanie płaszczowiny z odkłucia. Pierwszy przekrój ma boki w kształcie długich prostokątów, a podstawę i górę w kształcie dużego kwadratu. Z boku widać warstwy - dolna jest wypełniona małymi niebieskimi kropkami, kolejna warstwa to pasek z ukośnymi liniami, nad nią znajduje się warstwa z pionowymi czarnymi kreskami, dalej jest cienka warstwa z czarnymi małymi kwadratami, a nad nią znów warstwa z ukośnymi liniami. Przerywaną czerwoną linią zaznaczono pęknięcie - linia prowadzi od samego wierzchu przekroju, przez cztery warstwy, następnie ciągnie się w bok nad piątą, ostatnią warstwą. Na drugim przekroju na poziomy fragment przekroju, odpowiadający wcześniejszemu opisowi, nasunięty jest od drugi przekrój o czterech warstwach, mający kształt od prawej strony najpierw płaski, później łukowaty. Czerwona strzałka naniesiona na ten wybrzuszający się fragment pokazuje w prawo - jest to kierunek działania siły poziomej.

   

2. płaszczowina z przefałdowaniafałdowaniefałdowania - rozwija się z leżącego fałdufałdfałdu o wielkich rozmiarach. Początkowo był to fałd prosty, potem pochylony, obalony i leżący, po czym jego jądro i skrzydło górne przemieściło się samodzielnie, odrywając się od skrzydła dolnego. W obrębie przesuwającego się fragmentu fałdu powstają często wtórne zafałdowania, zwane dygitacjami. Miejsce, w którym płaszczowina łączy się z podłożem, na którym powstała nosi nazwę korzeni płaszczowiny. Niektóre płaszczowiny są całkowicie pozbawione korzeni (np. płaszczowiny reglowe w Tatrach);

3. płaszczowina ze ścinania - tworzy się wtedy, gdy w skałach w wyniku nacisku powstanie pochylona powierzchnia. Wskutek działających ciśnień masy skalne mogą przemieścić się po takiej powierzchni na odległość wielu kilometrów;

   R3pbtmQGlQ1OQ

   Dwa przekroje blokowe ukazują powstawanie płaszczowiny ze ścinania. Pierwszy przekrój ma boki w kształcie długich prostokątów, a podstawę i górę w kształcie dużego kwadratu. Z boku widać warstwy - dolna jest wypełniona małymi niebieskimi kropkami, kolejna warstwa to pasek z ukośnymi liniami, nad nią znajduje się warstwa z pionowymi czarnymi kreskami, dalej jest cienka warstwa z czarnymi małymi kwadratami, a nad nią znów warstwa z ukośnymi liniami. Przerywaną czerwoną linią zaznaczono pęknięcie - linia prowadzi ukośnie przez wszystkie warstwy przekroju. Na drugim przekroju na poziomy fragment przekroju znajdujący się po prawej stronie od linii przerywanej jest nieco podniesiony względem fragmentu po lewej stronie od linii. Czerwona strzałka naniesiona na ten uniesiony fragment pokazuje w prawo - jest to kierunek działania siły poziomej.

   

Rozcinanie płaszczowin przez erozję prowadzi często do powstawania okien i czapek tektonicznych. Okno tektoniczne to miejsce na obszarze o budowie płaszczowinowej, w którym na powierzchni odsłania się podłoże, na które nasunęła się płaszczowina. Czapka tektoniczna to odizolowany przez erozję fragment płaszczowiny. Niekiedy u czoła płaszczowiny znajdują się bloki skał podłoża przemieszczone wraz z płaszczowiną, zwane porwakami tektonicznymi.

R1YIgiVSmFc6f

Przekrój blokowy ukazuje płaszczowiny i ich elementy. Górna część przekroju jest pofałdowana, nierówna. Zaznaczono elementy: okna tektoniczne - na ilustracji to zagłębienie w terenie nad płaszczowiną górną; czapki tektoniczne - mają postać odizolowanych wybrzuszeń, pagórków; dygitacje - fałdy odgałęziające się od głównej masy płaszczowiny; parautochton - strefa granicząca z korzeniami płaszczowiny dolnej; autochton - znajduje się poniżej skrętu korzeniowego, skręt czołowy - to pierwszy fałd w dygitacjach, skręt korzeniowy - rozgałęzienie pod dygitacjami, korzenie płaszczowiny dolnej - to strefa, z której pochodzi płaszczowina, płaszczowina dolna - to warstwa pod dygitacjami, płaszczowina górna - fałd, przypominający uskok w poprzek schematu.

Słownik