Jezioro to naturalne zagłębienie terenu wypełnione wodą i pozbawione swobodnej wymiany wód z wszechoceanem.

Misą jeziorną nazywamy zagłębienie w powierzchni terenu wypełnione wodami jeziora. Do utworzenia mis jeziornych doprowadzają czynniki endogeniczne, czyli ruchy tektoniczne i wulkaniczne, a także czynniki egzogeniczne, do których zaliczamy erozyjną i akumulacyjną działalność lodowca i jego wód, wytapianie brył martwego lodu lub wieloletniej zmarzliny, erozję rzeczną, sufozjęsufozjasufozję, zjawiska krasowe, akumulację organiczną, działalność fal morskich oraz działalność człowieka.

Klasyfikacje genetyczne mogą obejmować wszystkie jeziora bądź tylko te występujące w pewnych strefach. Najbardziej rozpowszechnioną i wszechstronną klasyfikacją jest klasyfikacja Hutchinsona. Obejmuje ona misy jeziorne wyodrębnione na podstawie ich genezy. Wyróżniamy:

1. jeziora tektoniczne

   • reliktowe – będące pozostałościami po morzach lub jeziorach. Oddzielenie od pierwotnych zbiorników może być następstwem ruchów epejrogenicznych (np. Morze Kaspijskie i Jezioro Aralskie);

   • jeziora nowo powstającego lądu wytworzone wskutek podnoszenia się dna morskiego (np. Okeechobee);

   • jeziora utworzone wskutek zmiany kierunku układu hydrograficznego w efekcie fałdowania lub nachylenia warstw skalnych (np. Kioga);

   • jeziora w deformacjach tektonicznych (np. Jezioro Wiktorii, które ma względnie płaskie dno);

     R16VevgBSEX0M

     Grafika kolorowa przedstawia misę deformacji tektonicznej o charakterze owalnego wgłębienia na podstawie jeziora wiktorii. Grafika po lewej pokazuje rzut z góry gdzie opisana jest szerokość jako odcinek AB oraz głębokość jeziora dwadzieścia pięć, pięćdziesiąt i sto metrów. Grafika po prawej przedstawia ten sam akwen w ujęciu z boku, ponownie zaznaczona szerokość odcinkiem AB i głębokość zero, pięćdziesiąt i sto metrów.

     

   • jeziora w rowach tektonicznych, między uskokami. Występują powszechnie w zgrupowaniach. Do najbardziej znanych należą: Bajkał, Tanganika, Niasa, Jezioro Rudolfa, Morze Martwe;

   • jeziora utworzone w strefach lokalnego zapadania terenu będącego następstwem trzęsień ziemi (np. Reelfoot);

2. jeziora wulkaniczne

   • jeziora kraterowe – położone w stożkach wulkanicznych, niewielkie, głębokie, o zaokrąglonym kształcie. Występują we Włoszech, w Japonii, Indonezji, Francji, Stanach Zjednoczonych, na Kamczatce i w Nowej Zelandii;

   • jeziora kalderowe – mają duże średnice wynikające z położenia w zagłębieniach po erupcji wulkanu (np. Bolsena, Towada);

   • jeziora położone w wulkaniczno‑tektonicznych nieckach porównywanych do kalder (np. jezioro Toba);

   • jeziora powstałe wskutek bariery stanowionej przez wulkan (np. Kiwu);

   • maary – jeziora o owalnych kształtach i dużej głębokości, które wypełniają leje eksplozywne (np. Pulver Maar, Laach);

   • jeziora w zagłębieniach powłok zapadniętych strumieni lawowych; płytkie, o nieregularnej linii brzegowej (np. Yellowstone);

   • jeziora utworzone przez zatamowanie doliny potokami lawy, powstają wskutek podparcia przez zapory osuwiskowe spływów błotnych lub przez osuwanie się ziemi i skał. Taką genezę mają jeziora u podnóża Etny oraz Fudżi;

3. jeziora polodowcowe – powstałe dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności kontynentalnych i górskich lodowców. Wyróżnia się typy:

   • jeziora rynnowe – wąskie, długie, o stromych brzegach, urozmaiconej rzeźbie dna, wcięte głęboko w podłoże (np. Hańcza, Gopło), powstają w rynnach wyżłobionych przez lądolód oraz płynące pod nim rzeki;

   • jeziora morenowe – duże, płytkie, o urozmaiconych kształtach, mają liczne zatoki, półwyspy, łagodne i płaskie brzegi (np. Śniardwy, Mamry), powstałe w zagłębieniach w osadach, które pozostały po lodowcu, na skutek zatamowania odpływu wód przez wały morenowe;

   • oczka i wytopiska – małe i płytkie jeziora, okrągłe lub owalne, najczęściej bezodpływowe, powstałe w wyniku stopnienia brył martwego lodu;

   • kotły i kociołki – małe, ale głębokie jeziora o stromych stokach, powstały w wyniku erozyjnej działalności lodowca górskiego, powyżej granicy wieloletniego śniegu;

   • jeziora sandrowe – powstają w wyniku wytapiania brył lodu w zagłębieniach na terenie stożków napływowych, stosunkowo płytkie, o zróżnicowanej wielkości. Charakteryzują się dużą powierzchnią, a ich głębokość najczęściej wynosi kilka metrów;

   • jeziora przyozowe i drumlinowe – wypełniają podłużne zagłębienia utworzone w sąsiedztwie drumlinów lub ozów w wyniku cofania się lądolodu, najczęściej są płytkie i pokryte torfem;

   • jeziora lodowcowe górskie – są to jeziora cyrkowe powstałe w dawnych polach firnowych oraz jeziora morenowe, które powstały w wyniku zatarasowania doliny wałem morenowym;

4. jeziora krasowe – powstają na obszarach zbudowanych ze skał wapiennych lub gipsowych, głównie w zapadliskach lub lejach (np. Plitwickie, Uściwierz);

5. jeziora rzeczne – zwane także starorzeczami. Powstają z odciętych meandrów. Wyróżniamy też jeziora korytowe leżące na trasie biegu rzeki, które są jej rozszerzeniem na pewnej długości;

6. jeziora deltowe – położone w deltach dużych rzek (np. Druzno i Dąbie);

7. jeziora przybrzeżne – powstały poprzez oddzielenie od morza niewielkich zatok, limanów, lagun i zalewów przez wały brzegowe, wydmy i osady rzeczne. Cechuje je nieregularny kształt oraz mała głębokość (np. Łebsko, Jamno, Gardno);

8. jeziora eoliczne – powstają w zagłębieniach między wydmami powstałych w wyniku wywiewania przez wiatr skał sypkich (jeziora deflacyjne). Mają niewielkie rozmiary i często ulegają wysychaniu;

9. jeziora bagienne – powstają w wyniku utrudnionego odpływu wody gruntowej, która wypływa na powierzchnię w obniżeniach terenu. Występują w licznych grupach, w Polsce są małe, płytkie i zarastające;

10. jeziora zaporowe – powstały w wyniku przegrodzenia doliny rzecznej (np. Jeziorka Duszatyńskie).

Dla jezior wykonuje się plany batymetryczne. Plan batymetryczny jeziora jest to kartograficzne zobrazowanie misy jeziornej, w którym za pomocą metody izolinii (izobaty – linie jednakowych głębokości) ukazane jest ukształtowanie dna jeziora. Ilościowe przedstawienie powierzchni, kształtu i objętości misy jeziornej nosi nazwę charakterystyk morfometrycznych jeziora. Podstawą do określania tych charakterystyk jest plan batymetryczny jeziora i wykreślony na jego podstawie przekrój poprzeczny jeziora.

RDkE5G4sAivFf

Grafika przedstawia plany batymetryczne wybranych mis jeziornych. Oznaczone są jezioro eworsyjne o nieregularnym kształcie, jezioro cyrkowe o owalnym kształcie, jezioro przybrzeżne o owalnym, kanciastym kształcie, jezioro krasowe o owalnym kształcie, jezioro śródwydmowe o owalnym kształcie oraz jezioro rynnowe o kształcie podłużnym.

Słownik