Pytania o ojczyznę Słowian

Pierwsze wzmianki o Słowianach pojawiły się około VI stulecia. W jednym szeregu z Hunami i Antami wymienił ich piszący w czasach Justyniana Wielkiego kronikarz bizantyjski Prokopiusz z Cezarei. W tym samym czasie wspomniał o Słowianach Jordanes, autor dzieła poświęconego Gotom:

Z obu wzmianek dowiadujemy się, że w VI stuleciu Słowianie - zapisywani również jako Sklawini lub Sklawenowie - swoje siedziby mieli za dolnym Dunajem, na terenie dzisiejszej Ukrainy. Czy stamtąd się jednak wywodzili?

Istniały dwie główne teorie dotyczące pochodzenia Słowian. Teoria allochtoniczna wskazuje, że pierwsze plemionaplemięplemiona słowiańskie przybyły na ziemie polskie z zewnątrz. Przeciwstawna jej teoria autochtoniczna wiąże natomiast etnogenezęetnogenezaetnogenezę Słowian z terenami rodzimymi.

Zwolennicy pierwszej z tych teorii początki obecności Słowian na ziemiach polskich widzą w pojawieniu się Hunów na stepach czarnomorskich i wywołanej tym wielkiej wędrówce ludówwędrówka ludówwędrówce ludów. Zmusiła ona nieprzeliczone masy ludności zamieszkującej dotychczas tereny środkowej Europy do przemieszczenia się w kierunku południowym. Na jej miejsce około drugiej połowy VI w. zaczęły wkraczać nowe plemiona. Zmiana ta znalazła odbicie w kulturze, która stała się bardziej prymitywna i cechowała się m.in. pojawieniem się prostej ceramiki, lepionej ręcznie bez wykorzystania koła garncarskiego. Pierwotne siedziby Słowian znajdowały się na zachodnich terenach Ukrainy, gdzie też odnaleziono pierwsze stanowiska słowiańskie. Kultura pierwszych Słowian wykazywała pokrewieństwo z kulturą kijowskąkultura kijowskakulturą kijowską, występującą w II -IV w. nad środkowym Dnieprem. W języku najdawniejszych Słowian wiele było wpływów bałtyjskich, germańskich i irańskich, co stanowiło potwierdzenie, że język ten kształtował się w wielkim tyglu, jaki w czasie wędrówki ludów stanowiły obszary środkowoeuropejskie.

Zwolennicy teorii autochtonicznej genezę Słowian wiązali z rodzimymi kulturami, np. kulturą łużycką, widząc ciągłość między nimi a kulturą z okresu VI‑VII wieku. Argumentów na potwierdzenie swoich teorii poszukiwali w językoznawstwie, wskazując na podobieństwo języków słowiańskich, germańskich i italskich, a to znów miało dowodzić wspólnej kolebki tych ludów w środkowej Europie. Ich zdaniem wielki rolniczy lud, który zasiedlił obszary polskie, nie mógł wykształcić się ledwie sto lat wcześniej. Pewną trudność dla zwolenników teorii autochtonicznej stanowiła jednak pewna przerwa kulturowa i osadnicza występująca około stuleci V‑VI. Ich zdaniem była ona wynikiem załamania związanego z okresem zamętu wywołanego wędrówką ludów.

RexPfro7W7uJN

Na zdjęciu znajduje się mężczyzna w marynarce prowadzący wykład. Spogląda on na mapę, która jest wyświetlana na ekranie do projektora. Na mapie różnymi kolorami zaznaczono pewne fragmenty Europy środkowowschodniej.

Spór między autochtonistami a allochtonistami nadal trwa i cechuje się dużą dynamiką. Wpływ na to ma również kontekst pozanaukowy. Na przykład w XIX w., a także częściowo w następnym stuleciu istniały teorie, które były wypadkową nie tyle nauki, co pewnej ideologii – nakazującej polskim uczonym widzieć obecność tzw. Prasłowian na terenie dzisiejszej Polski i to co najmniej do X w. przed Chrystusem. Taki pogląd powstał w opozycji do niemieckich uczonych, którzy uznawali, że na tych terenach mieszkały ludy germańskie, co mogło stanowić uzasadnienie dla Niemiec do roszczeń do polskich ziem. Obecne wyniki badań wieszczą zwycięstwo zwolenników teorii o zewnętrznym pochodzeniu Słowian, ale ich przeciwnicy zdają się nie składać broni. W świetle danych naukowych nie da się dzisiaj utrzymać teorii o autochtonicznym pochodzeniu Słowian z terenów dzisiejszej Polski, bowiem materiał archeologiczny, a także w dużej mierze źródła pisane wskazują, że ich siedziby mieściły się na terytorium dzisiejszej Ukrainy. Słusznie także zauważono, że to właśnie Słowianie są najmłodszym, ale także jednym z najbardziej ekspansywnych ludów, które wzięły udział w wielkiej wędrówce ludów.

Kultura materialna i organizacja plemienna Słowian

Kultura i osadnictwo pierwszych Słowian znacznie różniły się od kultur okresu wcześniejszego, zdaniem wielu badaczy pozostając – przynajmniej w pierwszym okresie – na niższym poziomie rozwoju. Osadnictwo słowiańskie skupione było na terenach nizinnych, na których znajdowały się liczne lasy i łatwo było o dostęp do wody pitnej. Osiedla nie miały żadnych umocnień, chaty z drewna z dachem pokrytym strzechą wznoszono wzdłuż brzegów rzeki. Miały one charakter półziemianek, częściowo znajdujących się w ziemi, jednak w odróżnieniu od ziemianek – wystających na zewnątrz. Wspomniany już kronikarz bizantyjski Prokopiusz tak pisał o Słowianach:

R1B44K8twft2U1

Ilustracja przedstawia czarny posąg brodatego mężczyzny trzymającego miecz. Wokół posągu wykopany jest rów, w którym rozpalone jest kilka ognisk.

Słowianie zajmowali się głównie rolnictwem, uprawiając pszenicę oraz proso, hodowali zaś bydło. Naczynia gliniane produkowano na kole garncarskim, obróbka metali, zwłaszcza żelaza, stała na niskim poziomie. W początkowym okresie najważniejszą rolę w organizacji plemiennej odgrywały wiecewiecwiece, na których prym wiodła starszyznastarszyzna plemiennastarszyzna oraz wodzowie niewielkich lokalnych grup plemiennych.

Zdaniem Prokopiusza Słowianie wierzyli w jednego boga, twórcę błyskawicy, będącego panem świata (Peruna), któremu składali ofiary z wołów i innych zwierząt. Ponadto ważną rolę w ich wierzeniach odgrywał kult rzek, nimf oraz innych duchów. Historyk dodaje następnie, że w czasie ofiar czyniono wróżby. Spopielone ciała zmarłych chowano w naczyniu bądź bezpośrednio w ziemi, w płytkiej jamie. Obrządkom pogrzebowym towarzyszyły uroczystości suto zakrapiane alkoholem. Jak zaświadcza inny z kronikarzy, Pseudo‑Maurycy (VII w.), żony zmarłych mężczyzn „śmierć męża za własny koniec uważają i dobrowolnie same się duszą, nie uznając wdowieństwa za życie”*

Indeks górny *Pseudo‑Maurycjusz, Strategikon 9,4 w: Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1, tłum. M. Plezia, Poznań‑Kraków 1952, s. 90. Indeks górny koniec^{*Pseudo‑Maurycjusz, Strategikon 9,4 w: Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1, tłum. M. Plezia, Poznań‑Kraków 1952, s. 90.}

RO9677nj1LjZr

Na zdjęciu znajduje się fragment strony w książce. Tekst został w niej napisany odręcznie czarnym atramentem. Kilka słów w tekście jest oznaczonych żółtą ramką.

Ekspansja Słowian

Ludność słowiańska w VI i VII w. opanowała ogromne terytoria Europy Środkowej i Wschodniej, wchodząc w konflikt z cesarstwem wschodniorzymskim i docierając aż do Peloponezu. Kierunkiem ekspansji był także zachód, gdzie Słowianie dotarli do Adriatyku, Alp Wschodnich, Bawarii a nawet w okolice Łaby. Pewne opóźnienie w pojawieniu się kultury słowiańskiej na danym obszarze często było spowodowane interakcją z kulturą lokalną reprezentowaną przez ludność zastaną. Najazdom Słowian towarzyszyć miało nadzwyczajne okrucieństwo, liczne rabunki złota, srebra, a także koni i broni. Wyłom w zwartym osadnictwie słowiańskim stanowiła Nizina Panońska, gdzie w 562 r. pojawili się tureccy Awarowie. W tym czasie Słowianie znaleźli się pod wpływami kaganatu awarskiegokaganat awarskikaganatu awarskiego, z którym współpracowali, dokonując najazdów na cesarstwo wschodniorzymskie, a nawet oblegając sam Konstantynopol w 626 roku. Mniej więcej w latach 30. VII w. doszło do rebelii antyawarskiej w centrum Europy i powstania pierwszego „państwa” słowiańskiego. Obejmowało ono tereny dzisiejszych Czech, Słowacji, Austrii, a także część Polski, Niemiec i Węgier, nie przetrwało jednak długo po śmierci swego założyciela - Samona. Do konfliktów między Awarami a Słowianami dochodziło jeszcze w VIII wieku. Długotrwałe walki z najeźdźcami, w tym głównie Awarami, sprzyjały kształtowaniu się wewnętrznej konsolidacji oraz wyłanianiu się pierwszych organizacji politycznych wśród Słowian.

Podział Słowian

Znany w nauce podział na Słowian zachodnich, wschodnich i południowych dokonał się formalnie znacznie później, bo dopiero w X wieku. Jednak już w VII stuleciu zaczęły się kształtować pierwsze „państwa” słowiańskie, takie jak wspomniane terytorium pod wodzą Samona, a także KarantaniaKarantaniaKarantania obejmująca tereny dzisiejszej południowej Austrii i północno‑wschodniej Słowenii. Wiek IX przyniósł powstanie kolejnych słowiańskich państw, na czele z Wielką MorawąWielka Morawa (Państwo Wielkomorawskie)Wielką Morawą w IX w. (Wielka oznacza w tym przypadku tyle, co dawna czy stara, podobnie można mówić np. o Wielkopolsce w przeciwieństwie do Małopolski).

RBUdkDqGJVVDB

Mapa przedstawia Państwo Wielkomorawskie pod koniec dziewiątego wieku, wraz z terytoriami zależnymi. Dzieliło się ono na Łużyce, Śląsk, Czechy, Morawy, tereny Wiślan, Księstwo Nistrzańskie, Księstwo Panońskie oraz Zacisie. Zajmowało obszar dzisiejszych Czech, Saksonii, Południowego Śląska, Małopolski, Słowacji, Węgier, wschodniej i północnej Austrii, Wojwodiny, Rusi Zakarpackiej, oraz zachodniej Rumunii.

Słowianie południowi zajęli tereny nadbałkańskie już w VI wieku. Były to ziemie zamieszkane przez ludność w pewnej mierze już zlatynizowaną bądź zhellenizowaną, która jednak uległa szybkiej slawizacji. Nawet Protobułgarzy, turecki lud koczowniczy wywodzący się z Azji Centralnej, poddali się kulturze Słowian nader szybko.

Słowianie wschodni umieścili się między stepami a lasami od górnego Bugu do Desny już zapewne w VI wieku. W IX stuleciu pojawili się prawdopodobnie na wybrzeżu wschodniego Bałtyku, jednak ich obecność w źródłach archeologicznych jest trudna do potwierdzenia. Właściwe przejęcie ziem, o których wyżej mowa, a także slawizacja wschodniej Europy wiążą się z przyjęciem chrztu przez Włodzimierza w 988 roku. Włodzimierz stworzył byt państwowy, który przeszedł do historii jako Ruś Kijowska.

Zachodni Słowianie, a więc ci, którzy zajęli tereny dzisiejszej Słowacji, Czech, Polski, jak również wschodnich Niemiec, pojawili się na wymienionych obszarach stosunkowo późno. Wydaje się zatem, że mieliśmy do czynienia raczej z licznymi ruchami migracyjnymi, a nie jednym wielkim zrywem, który miałby zaowocować opanowaniem całego terytorium. Można jednak śmiało powiedzieć, że do VIII w. Słowianie przejęli tereny środkowej Europy i z wolna zaczęli budować wczesnośredniowieczne państwa, czego przykładem są zarówno Czechy, jak i Polska w X stuleciu.

Należy także zaznaczyć, że przynajmniej na terenach Europy Środkowej Słowianie natrafili na pustki osadnicze bądź tereny ze znikomym zagęszczeniem ludności. Badanie śladów przyrodniczych, którymi zajmuje się historia środowiskowa (a więc np. pyłków roślin typowych dla łąk, lasów czy pastwisk, a także tych spożywanych przez człowieka, czyli różnych zbóż), jak również analiza klimatu wskazują, że ocieplenie, które nastąpiło w połowie VII w., zaczęło sprzyjać stałemu osadnictwu na terenach zajętych przez Słowian.

Stopniowo od VII w. zaczynały się kształtować wśród Słowian pierwsze organizacje polityczne. Proces ich kształtowania przebiegał w sposób analogiczny we wszystkich państwach. Ważny etap stanowiło pojawienie się grupy książąt, czyli możnych, którzy narzucali swoją władzę plemieniu. Nierzadko byli oni przybyszami z innych obszarów, osobami o dużym doświadczeniu i umiejętnościach, jak np. frankijski kupiec Samo (czyli założyciel państwa Samona), czy też przywódca oddziału WaregówWaregowieWaregów, który w IX w. na zaproszenie ludności przyszłego księstwa nowogródzkiego stał się ich władcą. Filarem władzy książąt była najczęściej drużyna składająca się z osób obcych pod względem etnicznym lub społecznym, tj. znajdujących się na marginesie społeczeństwa. Stanowiła ona ważny element zdobywania władzy i jej umacniania. istotnym etapem konsolidacji nowo powstałych państw było przyjęcie chrztu. Dzięki temu stało się możliwe ułożenie stosunków krajów słowiańskich z wyżej rozwiniętymi państwami ościennymi.

R1NeapL99kGdn

Mapa przedstawia współczesne granice centralnej Europy. Zaznaczono na niej obszar Czech, zachodniej i centralnej Słowacji, Austrii, północnej i centralnej Słowenii, północno zachodnich Węgier i południowozachodniej Polski.

Słownik

Słowa kluczowe

Europa wczesnego średniowiecza, plemię, Prasłowianie, Słowianie, wielka wędrówka ludów, Słowianie zachodni, Słowianie południowi, Słowianie wschodni

Bibliografia

L. Leciejewicz, Słowianie zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy, Wrocław 1989.

T. Manteuffel, Historia Powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1999.

A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 2006.

Barbarzyńskie tsunami. Okres Wędrówek Ludów w dorzeczu Odry i Wisły, red. A. Bursche, K. Kowalski, B. Rogalski, Warszawa – Szczecin 2017.

Cień Światowita: czyli Pięć głosow w sprawie etnogenezy Słowian, red. A. Kokowski, Warszawa 2002.

Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1, tłum. M. Plezia, Poznań‑Kraków 1952.