Droga do demokracji

W maju 1789 r. król Ludwik XVI, próbując ratować finanse Francji, zwołał Stany Generalne. Pod tą nazwą kryło się zgromadzenie reprezentujące przedstawicieli trzech stanów, na które dzieliło się społeczeństwo francuskie. Stany Generalne były tradycyjnym organem doradczym króla, wywodzącym się z okresu monarchii stanowej we Francji. Po raz pierwszy zwołał je Filip IV Piękny w roku 1302. W okresie rządów absolutnych władcy Francji nie korzystali z głosu doradczego poddanych. Poprzednie Stany Generalne zwołane zostały w 1614 r. w okresie regencji Marii Medycejskiej. Królowie rządzący w sposób absolutny nie odwoływali się do opinii społeczeństwa.

Konieczność zwołania przez Ludwika XVI Stanów Generalnych, można więc uznać za przejaw głębokiego kryzysu monarchii i emancypacyjnych dążeń stanu trzeciego. To na wniosek przedstawicieli tego właśnie stanu organ doradczy przekształcił się w Zgromadzenie Konstytucyjne i 3 września 1791 r. uchwalił pierwszą, jeszcze monarchiczną konstytucję francuską. Zostały w niej wprowadzone nowe zasady wyboru organu przedstawicielskiego – parlamentu, oparte na wysokim cenzusie majątkowymcenzus majątkowycenzusie majątkowym.

R1BFv1MGMmdLv1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową francuskojęzycznego wydania Konstytucji jakobińskiej.

Kolejny etap procesu demokratyzacji systemu politycznego Francji nastąpił w 1792 r., kiedy to podburzony przez radykalnych rewolucjonistów lud paryski obalił monarchię. W proklamowanej we wrześniu 1792 r. I Republice wprowadzono bardziej demokratyczne prawo wyborcze i przeprowadzono wybory do Konwentu NarodowegoKonwent NarodowyKonwentu Narodowego. Po likwidacji cenzusu majątkowego wszyscy mężczyźni powyżej 21. roku życia uzyskali prawa wyborcze. W wyniku wyborów władzę w państwie przejął jeden z klubów politycznych – żyrondyści. Nowo uchwalona (w 1793 r.) konstytucja miała wprowadzić we Francji system demokratyczny. Konstytucja jakobińska nie wprowadzała monteskiuszowskiego podziału władzy, choć uznano za konieczne wyodrębnienie trzech takich funkcji.

Demokratyczna, choć jak się uważa, utopijna konstrukcja konstytucji jakobińskiej nigdy nie została poddana weryfikacji w praktyce. W związku z sytuacją międzynarodową Francji (wojna z pierwszą koalicją) została zawieszona. Rozwój wypadków politycznych nie sprzyjał postulowanym przez nią rozwiązaniom.

Powrót rządów republikańskich

Okres rewolucji francuskiej zakończył się wraz z zamachem stanu Napoleona Bonapartego w 1799 r. Napoleon przywrócił rządy jednostki, ale równocześnie skodyfikował prawo, a najważniejsze zdobycze rewolucji zawarł w Kodeksie cywilnym (zwanym Kodeksem Napoleona). Dokument ten ostatecznie zrywał z systemem feudalnym i utrwalał zasadę równości wobec prawa, stając się tym samym podstawą współczesnego prawodawstwa.

Po upadku Napoleona nastąpiła restauracja monarchii we Francji oraz ograniczenie praw obywatelskich na rzecz monarchy. W 1848 r. Wiosna Ludów usunęła z tronu francuskiego dynastię orleańską, a wraz z nią liberalną formułę państwa. W lutym 1848 r. proklamowano II Republikę, wprowadzono wolności obywatelskie (wolność prasy, zebrań) oraz rozpisano nowe, opierające się na demokratycznym prawie wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. W listopadzie 1848 r. konstytuanta uchwaliła nową konstytucję. Ustawa ta, wzorowana na konstytucji jakobińskiej, została jednak pozbawiona elementów o charakterze utopijnym. Przyjęto zasadę trójpodziału władzy.

Konstytucja II Republiki

R1JjuRjhUtU4R1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest owalna, czoło wysokie, nos z niewielkim garbem. Mężczyzna ma długą brodę hiszpankę i długie wąsy. Ubrany jest we frak, koszulę, przepasany jest czerwoną szarfą.

Konstytucja II Republiki utrzymała Radę Stanu. Wybierana przez Zgromadzenie Narodowe na sześć lat miała ona za zadanie wstępnie rozpatrywać prezydenckie projekty ustaw (mogła także rozpatrywać inicjatywy poselskie), przygotowywać rozporządzenia wykonawcze dla administracji publicznej oraz sprawować nad nią nadzór. Na czele Rady Stanu stał wiceprezydent wybierany na wniosek prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. Najwyższą instancją sądowniczą pozostał Najwyższy Trybunał, który w przypadku wniesienia przez Zgromadzenie Narodowe oskarżenia o przestępstwo miał prawo sądzenia prezydenta i ministrów. Rzeczywistość polityczna pokazała, że i taka formuła państwa demokratycznego nie sprawdza się we Francji. Żywa jeszcze ówcześnie legenda napoleońska wyniosła na stanowisko prezydenta Ludwika Napoleona Bonapartego, który ograniczając demokrację, znacznie umocnił swoją pozycję i z biegiem czasu dokonał likwidacji II Republiki.

III Republika

RyrpKuJmPS2vb1

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę z siwymi, półdługimi włosami. Mężczyzna ma wydatne czoło i nos oraz wąskie usta. Ubrany jest w surdut i koszulę z wąską tasiemką pod szyją.

Katastrofa militarna II Cesarstwa Francuskiego w wojnie z Prusami (1870–1871) zaktywizowała siły republikańskie. Jeszcze we wrześniu 1870 r. proklamowano kolejną, III Republikę. Władzę czasowo przejął Rząd Obrony Narodowej na czele z radykałem i demokratą Léonem Gambettą. Rozpisano nowe wybory, przywrócono prawo wyborcze z 1849 r. (powszechne, równe, bezpośrednie i tajne wybory) z cenzusami wieku 21 lat (prawo czynne) i 25 lat (prawo bierne). Nowo wybrane Zgromadzenie Narodowe było zróżnicowane politycznie, co utrudniało prace nad nową ustawą zasadniczą. Dodatkową trudnością w uzyskaniu kompromisu był wybuch rewolucji w Paryżu (Komuna ParyskaKomuna ParyskaKomuna Paryska, 1871 r.). Ostatecznie nowy ustrój wprowadzono nieco przypadkowo. W 1875 r. w toku dyskusji w parlamencie jeden z posłów, Henri Wallon, wystąpił z wnioskiem, w którym sformułował zasadę wybierania prezydenta republiki. Propozycja ta nieoczekiwanie została przyjęta (większością jednego głosu) i wyznaczyła podstawowe zasady ustrojowe państwa francuskiego. Znalazło się w niej stwierdzenie o republikańskiej formie państwa i dwuizbowej strukturze parlamentu. Sama konstytucja III Republiki składała się z trzech dość lakonicznie sformułowanych ustaw. Choć w założeniu miała być tymczasowa, przetrwała – jak się uważa, właśnie dzięki owej oszczędności normatywnej, a przez to i elastyczności w praktycznym stosowaniu – 65 lat.

Instytucje ustawodawcze III Republiki

Instytucjami władzy ustawodawczej były dwa kolegialne organy: Izba Deputowanych i Senat. W procesie legislacyjnym posiadały one równorzędne stanowiska. Obu przysługiwała inicjatywa ustawodawcza i oba musiały przyjąć każdą ustawę. Wyjątek stanowiły prawa dotyczące sfery finansowej, które w pierwszej kolejności uchwalała Izba Deputowanych. Senat natomiast miał wyłączne prawo do sądzenia prezydenta, ministrów i członków Izby Deputowanych (impeachmentimpeachmentimpeachment) oraz orzekania w sprawach dotyczących bezpieczeństwa państwa. Zgody izby wyższej wymagał także prezydencki akt skrócenia kadencji (rozwiązania) Izby Deputowanych.

R6vbkZb2I8H6g1

Zdjęcie przedstawia neoklasycystyczny budynek, którego fronton wsparty jest na szeregu kolumn. Przed budynkiem znajduje się pomnik z postacią siedzącego mężczyzny, trzymającego w lewej dłoni dużą księgę.

W systemie politycznym III Republiki funkcjonowała też instytucja o nazwie Zgromadzenie Narodowe. Jej prerogatywy obejmowały:

• wybór prezydenta;

• wybór dożywotnich senatorów (do 1884 r.);

• zmiany w konstytucji (od 1884 r. nie można było poddawać rewizji republikańskiej formy rządów).

Władza wykonawcza

Władzę wykonawczą sprawował prezydent wybierany na siedem lat. Pełnił rolę głowy państwa. Swoje zadania realizował przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów, tworzących Radę Ministrów, której zresztą sam przewodniczył. Każdy akt prezydencki wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Sam prezydent nie odpowiadał przed parlamentem – ponosił jedynie konstytucyjną odpowiedzialność (przed Senatem) za zdradę główną bądź pospolite przestępstwo. Prezydent uzyskał następujące kompetencje:

• inicjatywę ustawodawczą;

• prawo łaski;

• weto zawieszająceweto zawieszająceweto zawieszające (mógł w ciągu miesiąca zwrócić się do parlamentu o ponowne rozpatrzenie ustawy);

• prawo rozwiązania Izby Deputowanych.

Kierował także polityką zagraniczną i siłami zbrojnymi oraz obsadzał wszystkie ważniejsze urzędy cywilne i wojskowe.

W praktyce politycznej III Republiki pozycja prezydenta uległa osłabieniu. Po kryzysie w 1877 r. związanym z rozwiązaniem Izby Deputowanych i po ustąpieniu dwa lata później prezydenta Patrice’a Mac‑Mahona instytucja ta stała się formułą czysto reprezentacyjną. Na pierwszy plan wysunęły się izby parlamentarne, a stery wykonawstwa przejęła Rada Ministrów. W tym czasie ukształtowała się także nowa instytucja – premier, który z rąk prezydenta przejął kierownictwo pracami Rady Ministrów. Ta ostatnia de facto decydowała o obsadzaniu wszystkich ważniejszych urzędów w państwie. Pozycja rządu i premiera umacniała się i w zasadzie zanikła zasada podwójnego zaufania. Rząd i ministrowie musieli mieć przede wszystkim poparcie parlamentu, zaufanie prezydenta nie miało istotnego znaczenia. Partie polityczne we Francji przechodziły dość powolną ewolucję. Liczne podziały i płynność życia politycznego były podstawową cechą tych instytucji do końca XX w. Formuły tradycyjne, charakterystyczne dla państwa liberalnego, długo były zachowywane przez grupy monarchistyczne (legitymistów, orleanistów, bonapartystów), organizacje katolickie, a także tzw. progresistów (liberałów). Centrowe formacje republikańskie, choć cieszące się znacznym poparciem elektoratu, także nie dysponowały formami organizacyjnymi typowymi dla demokracji. Inaczej wyglądała pozycja radykałów i socjalistów, którzy opierając się na elektoracie lokalnym, zbudowali silne hierarchiczne organizacje o charakterze masowym.

IV Republika

R12DIYA8YCPNE1

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny w generalskim mundurze armii francuskiej. Mężczyzna ma pociągłą twarz i niewielkie wąsy. Na głowie ma wojskowe kepi. Ma założone ręce na piersiach.

II wojna światowa to trudny czas dla Francji ze względu na kolaborację rządu Vichy z Niemcami, dlatego niełatwo było jej się podnieść z kryzysu okresu wojennego. Inny problem stanowiła kwestia polityki wobec kolonii. Osobą, która „uratowała honor Francji”, był gen. Charles de Gaulle. W 1944 r. objął on funkcję premiera i wydał dekret, który miał tymczasowo regulować relacje wewnętrzne władz francuskich. Sprawą pilną okazało się uchwalenie nowej konstytucji.

Po konsultacjach parlamentarnych i odrzuceniu pierwszej wersji konstytucji w wyniku w referendum, 13 października 1946 r. została przyjęta nowa wersja oparta na założeniach dokumentu odrzuconego. Konstytucja wprowadzała we Francji system parlamentarno‑gabinetowy oraz zasadę dualnej egzekutywy.

R47XYU2mkOzwt1

Zdjęcie przedstawia postać dojrzałego mężczyzny w okularach. Mężczyzna jest niemal łysy, ma okrągłą twarz i niewielkie wąsy. Ubrany jest we frak, koszulę, przepasaną szeroką szarfą na piersiach i brzuchu. Na lewej piersi ma przypięte duże odznaczenie.

Prezydent był wybierany wspólnie przez Zgromadzenie Narodowe i Radę Republiki na siedmioletnią kadencję z możliwością reelekcji, ale tylko raz. Miał prawo mianowania reprezentantów rządu w terytoriach zamorskich oraz prawo łaski, przewodniczył Radzie Ministrów i ogłaszał uchwalone ustawy w terminie do dziesięciu dni od ich przyjęcia przez Zgromadzenie Narodowe. Realna władza spoczywała natomiast w rękach premiera. Jego pozycja była wysoka, ponieważ sam miał prawo do wyboru obsadzania stanowisk ministerialnych, z drugiej strony musiał uzyskać większość bezwzględną zarówno dla siebie, jak i dla składu i programu rządu. Takie umocowanie prawne premiera prowadziło do konieczności zawiązywania koalicji parlamentarnych, co było jedną z przyczyn kryzysu IV Republiki.

Na mocy konstytucji z 1946 r. Francja stała się republiką niepodzielną, świecką, demokratyczną i społeczną. Utworzono parlament dwuizbowy, który składał się ze Zgromadzenia Narodowego powoływanego w wyborach pięcioprzymiotnikowych oraz z Rady Republiki wybieranej przez gminy i departamenty, przy czym tylko Zgromadzenie było ciałem ustawodawczym. Wszystkie organy państwowe, włącznie z Radą Republiki, w stosunku do Zgromadzenia Narodowego miały jedynie możliwość opiniowania, przy czym druga izba parlamentu miała prawo inicjatywy ustawodawczej. Konstytucja przewidywała możliwość rozwiązania parlamentu w sytuacji, gdyby w ciągu 18 miesięcy wystąpiły dwa kryzysy rządowe. Czynił to prezydent dekretem po zasięgnięciu opinii przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego. Na straży konstytucyjności ustaw stała Komisja Konstytucyjna z prezydentem na czele. W jej skład wchodziło siedem osób delegowanych przez Zgromadzenie i trzy przez Radę. W razie sprzeczności opinii Zgromadzenia i Komisji decyzję miał podjąć naród w referendum. Można przyjąć, że to rozwiązanie jest odwołaniem się do zasady „nieomylności suwerena”, co oznacza, że żaden sąd nie może negować praw ustanowionych przez parlament, w którym zasiadają przedstawiciele narodu.

V Republika

Ze względu na kryzysy w koalicjach rządowych i trudności w tworzeniu stabilnych koalicji, w 1958 r. system parlamentarny zastąpiono semiprezydenckim. Oznaczało to wzmocnienie władzy prezydenta. Wtedy też została uchwalona nowa konstytucja, która zyskała poparcie znacznej części społeczeństwa głosującego w referendum.

RRX7vI0nh58bQ1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jego twarz jest pociągła, włosy krótkie, ciemne. Mężczyzna lekko się uśmiecha. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

Nowa konstytucja pozostawiła dualizm egzekutywy, ale znacząco wzmacniała pozycję prezydenta. To prezydent stał na czele władzy wykonawczej i podejmował najważniejsze decyzje polityczne. Funkcja premiera została ograniczona do czynności administracyjnych. Doprowadziło to do wzmocnienia władzy wykonawczej, dzięki czemu Francja przestała być targana kryzysami koalicyjnymi. W 1962 gen. de Gaulle zaproponował zmianę systemu wyboru prezydenta i wprowadzenie wyborów powszechnych. Pomimo sprzeciwu części partii parlamentarnych poparcie dla koncepcji de Gaulle'a wyraziło społeczeństwo francuskie w referendum, czego konsekwencją jest stworzenie V Republiki Francuskiej opartej na reżimie semiprezydenckim.

Początkowo, do 2002 r., istniała różnica między długością kadencji prezydenta (7 lat) i parlamentu (5 lat), co skutkowało okresami koabitacji, kiedy prezydent i reprezentujący większość parlamentarną premier pochodzili z różnych obozów politycznych. Utrudniało to sprawne rządy, dlatego w 2002 r. skrócono kadencję prezydenta do pięciu lat. Ta nowelizacja konstytucji oraz termin wyborów prezydenckich i parlamentarnych przypadający tym samym roku ograniczyły prawdopodobieństwo tego rodzaju sytuacji. Można przyjąć, że nowelizacja wpłynęła pozytywnie na stabilność władzy wykonawczej.

Ustrój polityczny Francji

R3x2UfScupkuo

Schemat przedstawia ustrój Francji. Wskazana jest władza ustawodawcza i władza wykonawcza. Oba typy władzy sprawuje prezydent wybierany przez elektorat. Prezydent odpowiedzialny jest wobec władzy ustawodawczej, którą reprezentuje parlament (Zgromadzenie Narodowe i Senat). Zgromadzenie Narodowe wybierane jest przez elektorat, a Senat przez elektorów. Prezydent powołuje też rząd (premiera i ministrów). Rząd jest odpowiedzialny wobec parlamentu, który sprawuje nad nim kontrolę.

Słownik