ReRRaELYWREIF1

Obraz przedstawia autoportret Stanisława Ignacego Witkiewicza. Jest tu ukazany dojrzały mężczyzna o pociągłej twarzy i dużym nosie, ma duże oczy i wysokie czoło. Jego włosy są krótkie, układające się, z przedziałkiem po prawej stronie jego głowy. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i krawat. Za jego plecami, w oddali widać budynki z wysokimi kominami, z których wydobywa się gęsty, kłębiący się dym. W lewym, dolnym rogu obrazu widać zapiski: Witkacy 1938 24 VI (T.B) i niepowiązane w słowa pojedyncze litery.

Stanisław Ignacy Witkiewicz, znany również pod swoim artystycznym pseudonimem Witkacy, był osobowością wyróżniającą się na tle środowiska literackiego dwudziestolecia międzywojennego. Poza pisarstwem zajmował się także fotografią, malarstwem oraz filozofią. Nie należał do żadnej grupy artystycznej, nie realizował założeń żadnego kierunku, ale od początku swojej twórczości kreował własną poetykę. Jako jedyny syn Stanisława Witkiewicza (1851–1915), młodopolskiego malarza, architekta i pisarza, dorastał w otoczeniu sztuki. Z domu wyniósł też zamiłowanie do nauki, przede wszystkim do filozofii, którą zajmował się od najmłodszych lat. W 1914 roku jego życiem wstrząsnęło samobójstwo narzeczonej Jadwigi Janczewskiej (1889–1914). Rozżalony artysta udał się w podróż do Nowej Gwinei wraz z przyjacielem, antropologiem Bronisławem Malinowskim (1884–1942). Podczas I wojny światowej służył w armii carskiej Rosji, był również świadkiem rewolucji październikowej. Po powrocie do kraju rozwinęła się jego działalność artystyczna – Witkacy stworzył teorię Czystej Formy w sztuce, którą realizował w swoich dramatach i obrazach. Do jego najważniejszych sztuk teatralnych należą Oni (1920), Gyubal Wahazar (1921), Matka (1924) i Szewcy (1934). Witkiewicz tworzył również prozę – swoje obszerne, przepełnione intelektualnymi dygresjami dzieła, takie jak Pożegnanie jesieni (1927) czy Nienasycenie (1930), nazywał „powieściami‑workami”. Pod koniec życia skupił się na działalności naukowej, publikując przede wszystkim teksty filozoficzne. Popełnił samobójstwo po wybuchu II wojny światowej, kiedy dowiedział się o wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski 17.09.1939 r. Dokładne okoliczności jego śmierci do dziś pozostają jednak nieznane.

Co wyróżnia sztukę?

Pojęcie Czystej Formy Witkacy ukuł już w początkach twórczości dramaturgicznej, w latach 1919–1923 (w roku 1923 opublikował Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze). Starał się wytyczyć nową drogę nie tylko dla teatru, lecz także dla całej sztuki. Termin ten, pozornie abstrakcyjny, wiązał się ściśle z filozoficznymi rozważaniami artysty. Autor Szewców zakładał, że sztuka, aby zgłębić tajemnicę istnienia człowieka i wszechświata, nie może być realistyczna, lecz powinna rozbijać rzeczywistość. W dziele nie jest ważna fabuła ani chronologia wydarzeń. Sedno stanowi forma, która ma odbijać zdeformowaną rzeczywistość.

RScoJHTJVknvj1

Ilustracja przedstawia podzielony na cztery części obraz. W każdej z części znajdują się nieregularne, abstrakcyjne kształty.

Witkacy zwrócił uwagę, jak trudno jest odróżnić dzieło sztuki od przejawów zwykłego życia. Nie da się na przykład wyznaczyć dokładnej granicy między konwersacją grupy osób a sceną teatralną – podczas rozmowy ludzie mogą coraz bardziej udawać, wchodzić w role, improwizować, planować wypowiedzi, przechodząc stopniowo do doskonale skonstruowanego dramatu. Równie trudno jest jednoznacznie oddzielić wypowiedzi poetyckie od niepoetyckich – poezja często komentuje rzeczywistość podobnie jak publicystyka, a teksty użytkowe niejednokrotnie zawierają elementy języka lirycznego.

Autor Szewców wyszedł z założenia, że w każdym wytworze działalności człowieka można wyróżnić jego treść oraz formę. Nie istnieją przedmioty, które mają tylko treść lub tylko formę. O przynależności do dziedziny sztuki nie decyduje zatem jedna cecha, ale równowaga pomiędzy nimi. Jeśli w danym dziele forma jest istotniejsza od treści, wtedy można je uznać za dzieło artystyczne. Dlatego też – zdaniem Witkacego – sztukę należy oceniać tylko z perspektywy formy, a nie treści, jak czynią to krytycy wychowani na literaturze naturalizmunaturalizmnaturalizmu:

Przyjęcie takiej definicji sztuki było dla Witkacego niezbędne do stworzenia własnej wizji teatru. Pisarz wskazywał na to, jak przez wieki odchodzono od pierwotnego celu sztuki, którym było wywołanie u widza przeżyć „metafizycznychmetafizykametafizycznych”, czyli doświadczenia jedności własnej osobowości i Tajemnicy IstnieniaTajemnica IstnieniaTajemnicy Istnienia. Aby to osiągnąć, artysta – zdaniem autora Szewców – musi ograniczyć bezpośrednie odniesienia do rzeczywistości spoza dzieła, a skupić się na jego formie.

Definicja Czystej Formy

Witkacy uważał, że nowa sztuka powinna koncentrować uwagę odbiorcy na formalnym pięknie dzieła. Wspominał przy tym prace Pabla Picassa (1881–1973), w których rzeczywistość została poddana deformacji. Tego malarstwa nie można omawiać, posługując się XIX‑wiecznymi kategoriami realizmurealizmrealizmu – nie naśladuje ono bowiem świata zewnętrznego. W dziedzinie teatru Witkiewicz interpretował podobnie dramaty Stanisława Wyspiańskiego (1869–1907) i Tadeusza Micińskiego (1873–1918).

R1b223ANAdH5a

Obraz przedstawia stworzoną z geometrycznych kształtów postać mężczyzny w marynarskiej półkoszulce w biało-niebieskie paski i niebieskich spodniach. Twarz mężczyzny jest zniekształcona, nienaturalna. Podobnie cała sytwetka.

Według teorii Witkiewicza dzieło może zawierać elementy obiektywnie brzydkie, które w całości kompozycji mogą stać się częścią składową jego wartości estetycznej. Ich obecność artysta uznawał za konieczną we współczesnym dziele artystycznym, ponieważ jego zdaniem klasyczna, harmonijna sztuka nie jest już w stanie wywołać u odbiorcy przeżycia metafizycznego. Jednak niezależnie od tego, czy będzie to utwór współczesny, czy pochodzący sprzed wieków, według Witkacego za dzieło prawdziwej sztuki można uznać tylko taki utwór, który oddziałuje poprzez swoją formę:

Wprowadzając tę definicję, Witkacy wykluczył ze sztuki utwory powieściowe, które ze względu na swoją objętość nie mogą być odbierane jako całość. Za najczystszą ekspresję artystyczną uważał muzykę i malarstwo abstrakcyjne, które nie mają bezpośredniego odniesienia do rzeczywistości. Poezja może być Czystą Formą, o ile jej warstwa znaczeniowa, dźwiękowa i obrazowa stanowią jedność. Podobnie sztuka teatralna, w obrębie której pojawia się jeszcze jeden czynnik – działanie sceniczne. Dlatego, zdaniem Witkacego, wystawienie dramatu Czystej Formy musi zostać wykonane z pełną świadomością celu, jaki stoi przed reżyserem, aktorami, scenografami i samym autorem utworu.

Problemy z wystawieniem sztuki Czystej Formy

Artysta miał świadomość, że całkowita rezygnacja z treści jest niemożliwa. Słowa stanowią nieodłączną część niemal każdego utworu dramaturgicznego, podobnie jak akcja sceniczna. Dostrzegał jednak możliwość rozwoju teatru w kierunku Czystej Formy. Postulował rezygnację z realistycznych prób odtwarzania życiowych perypetii i całkowitą zmianę myślenia o tworzeniu spektaklu:

R19k3dWRB9uCa

Rysunek przedstawia scenę i scenografię do przedstawienia. Na rysunku są liczne opisy.

Współcześni zarzucali Witkacemu, że nie stosuje się do własnej koncepcji teatru, ponieważ jego dzieła wielokrotnie odnosiły się do rozważań filozoficznych, a także do tematyki społecznej – zatem poza formą akcentowały także treść. Najbardziej znana sztuka Witkacego – Szewcy (1834) – jest zarazem jedną z najbardziej klasycznie skonstruowanych. Mimo elementów zaburzających realizm, nie można tego dramatu uznać za dzieło Czystej Formy.

Koncepcję przewagi formy nad treścią w dziele teatralnym Witkacy w sposób pełniejszy realizował w latach 20. W utworach z tego okresu zwraca uwagę psychologiczne nieprawdopodobieństwo zachowań i mowy postaci. Tematyka i język ich wypowiedzi są często sprzeczne z wiekiem i statusem społecznym. Wyrażają na głos najbardziej okrutne i wstydliwe myśli, a reakcja pozostałych postaci jest niewspółmierna do wydźwięku ich słów. Niekiedy zostaje zagubiony ciąg przyczynowo‑skutkowy, bohaterowie momentalnie zmieniają wątki, zupełnie jak w rzeczywistości marzenia sennego, które Witkiewicz uważał właśnie za Czystą Formę. Tak rozpoczyna się sztuka Metafizyka dwugłowego cielęcia (1921):

Autor Szewców ubolewał nad tym, że współcześni mu odbiorcy nie rozumieli koncepcji Czystej Formy. Dotyczyło to też aktorów i reżyserów teatralnych, którzy niejednokrotnie odmawiali gry i inscenizacji jego dzieł. Mimo braku powodzenia w dwudziestoleciu międzywojennym teoria sztuki według Witkacego wpłynęła na późniejszy rozwój teatru, a sama twórczość dramaturgiczna artysty została doceniona również poza granicami Polski.

Słownik