Przeczytaj
Preromantyzm – co to takiego?
Preromantyzm to zespół kierunków literackich, których początki przypadają na koniec XVIII wieku. Jak sama nazwa wskazuje, okres ten poprzedzał nadejście epoki romantyzmu wraz z jej nowymi wyznacznikami. Za źródło preromantyzmu uważa się kryzys światopoglądu oświeceniowego oraz odejście od sztywnych reguł klasycyzmu.
Zjawisko preromantyzmu szczególnie widoczne było w twórczości niemieckich pisarzy okresu „Burzy i naporu” (Sturm und Drang).
Zjawiska kulturowe okresu preromantyzmu i ich przedstawiciele
Sentymentalizm
Kierunek ten trwał od schyłku XVII wieku do początku XIX wieku. Dla sentymentalistów najważniejszy był człowiek i to, co z nim związane: jego uczucia, indywidualizm oraz wewnętrzne przeżycia. W literaturze sentymentalnej panował zatem głównie pierwiastek uczuciowy, często rozbudowany o treści społeczne, niemniej jednak nadal w nastroju melancholijnym i intymnym. Skupiono się również na naturze prostej oraz folklorze (folkloryzm). Głównymi gatunkami dla nurtu sentymentalizmu były sielanka oraz powieść sentymentalna.
Przedstawiciele
Przypomnienie dawnej miłościPotok płynie doliną,
Nad potokiem jawory,
Tam ja z tobą, Justyno,
Słodkie pędził wieczory.Noc się krótka zdawała,
Żegnamy się z świtaniem,
Miłość sen nam zabrała,
Miłość żyje niespaniem (…).(….) Dziś, kiedy nas w swym gniewie
Los rozdzielił opaczny,
Znaki nasze po drzewie
Popsuł pasterz niebaczny.I ślady się zmazały!
Las zarasta krzewiną!
Potok, drzewa zostały;
Ciebie nie masz, Justyno!Źródło: Franciszek Karpiński, Przypomnienie dawnej miłości, [w:] tegoż, Sielanki, Warszawa 1892.
Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy(…) Zacząłem wraz obmyślać inny sposób prowadzenia rozmowy z damą, wywnioskowałem bowiem z ducha i morału jej słów, że omyliłem się co do jej charakteru. Kiedy jednak zwróciła ku mnie twarz, duch, który ożywiał jej odpowiedź, już uleciał, mięśnie odprężyły się i ujrzałem ten sam bezbronny wyraz cierpienia, który od początku zjednał mnie dla jej sprawy. O melancholio! widzieć tak pełną życia istotę pastwą smutku. Żal mi jej było z głębi duszy; i jakkolwiek oziębłemu sercu może się to wydać śmieszne — chętnie byłbym wziął ją w ramiona i utulił — choć to było na ulicy — bez rumieńca wstydu (…).
Źródło: Laurence Sterne, Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy, tłum. Agnieszka Glinczanka, Wrocław 2009.
Gotycyzm
Przywrócenie wartości epoki średniowiecza, które sytuowały się w opozycji do oświeceniowej filozofii, doprowadziło do narodzin gotycyzmu, nurtu trwającego od końca XVIII do początków XX wieku, który stał się kanwą dla gatunku powieści gotyckiej. Powieść ta miała przede wszystkim przerażać: jej elementami były tajemnica, upiorna atmosfera, śmierć, szaleństwo czy klątwa. Akcja najczęściej toczyła się w zamku lub nawiedzonej budowli.
Przedstawicielka
Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz(…) Wyrzekłszy te słowa, spostrzegłem, że zza pobliskiej kępy drzew wymyka się jakaś posępna postać. Zastygłem bez ruchu i wytężyłem wzrok — nie mogłem się mylić! W blasku kolejnego pioruna ujrzałem ją jak na dłoni: gigantyczną, koślawą sylwetę, nazbyt ohydną, by mogła być ludzka. Wiedziałem od razu, że to ów nędznik, demon plugawy, któremu dałem życie. Cóż tam porabiał? (…)
Źródło: Mary Shelley, Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz, Łódź 2007.
Osjanizm
Nazwa tego nurtu, trwającego od końca XVIII do połowy XIX wieku, pochodzi od utworu Jamesa Macphersona – szkockiego pisarza XVIII stulecia. Stworzył on dzieło Pieśni Osjana, które popularność zyskało dzięki mistyfikacji (autor wydał je jako rzekome tłumaczenie oryginalnych staroceltyckich pieśni ułożonych przez barda Osjana). Bohater osjanistyczny to człowiek prosty, wrażliwy, żyjący w zgodzie z naturą, ale również przejawiający takie cechy, jak miłość do ojczyzny, gotowość do walki oraz pragnienie sławy. Malowniczy sposób przedstawiania krajobrazów natury oraz przenikanie się świata żywych i umarłych to kolejne cechy charakterystyczne tego nurtu.
Przedstawiciel
Bard polski 1795 r.(…) Zabrzmiy ty Bardzie! o pięknym zawodzie,
Gdzie chętnie nieśli życie i maiątek.
Niech Racławice świetnieią na przodzie
Kosami sprawne! Prawych kmieci sczątek
Leci na działa, na ostrza stercząceŹródło: Adam Jerzy Czartoryski, Bard polski 1795 r., Brody 1912.
Werteryzm
Początku tego nurtu obyczajowego i literackiego, charakterystycznego dla preromantyzmu oraz wczesnej fazy epoki romantycznej, należy dopatrywać się w powieści J.W. Goethego Cierpienia młodego Wertera (1774). Przesadna emocjonalność, nieszczęśliwa miłość, której spełnienie nie jest możliwe, rozczarowanie życiem, ucieczka w świat marzeń, wyobraźnia i upatrywanie w samobójstwie jedynego rozwiązania swoich problemów to zespół cech charakterystycznych dla tego nurtu.
Przedstawiciel
Cierpienia młodego WerteraO, jakżem szczęśliwy, że mogę… za ciebie… umierać! Jakżem rad, że mogę oddać się za ciebie! Umarłbym odważnie i radośnie, jeśli bym ci mógł powrócić spokój i powab życia. Niestety, niewielu ludziom danym było przelać krew za swych bliskich i śmiercią swą przyjaciołom szczęśniejszego, bujniejszego życia przysporzyć.
Źródło: Johann Wolfgang von Goethe, Cierpienia młodego Wertera, Wrocław 2016.
Słownik
(gr. melancholia — czarna żółć) - stan głębokiego przygnębienia i apatii; nastrój łagodnego smutku i głębokiej zadumy
(łc. pessimus — najgorszy) - pogląd filozoficzny głoszący, że na świecie jest więcej zła niż dobra, a życie ludzkie jest bezustannym cierpieniem