Absolutyzm francuski

Rządy absolutneabsolutyzmabsolutne, których istotą jest nieograniczoność władzy odpowiedzialnej jedynie przed Bogiem, ale nie Kościołem, rozpoczęły się we Francji praktycznie już za panowania Ludwika XI (1461‑1483). Zagroziła im reformacjareformacjareformacja w drugiej połowie wieku XVI, która we Francji odwoływała się do nauk Jana KalwinaJKJana Kalwina.

We Francji za reformacją opowiedziała się część szlachty, dla której absolutyzm oznaczał ciągłe zagrożenie ze strony samowoli króla. Arystokrację drażniło też bogactwo Kościoła, a sekularyzacjasekularyzacjasekularyzacja jego dóbr w Niemczech i w Anglii dawała nadzieję na powiększenie szlacheckich fortun. Obóz stronników reformacji nazywano we Francji hugenotamihugenocihugenotami. W latach 1562‑1598 nastąpił długi okres wojen religijnych, które wygasił na pewien czas edykt nantejski wydany przez króla w 1598 roku. Stworzył on faktycznie państwo w państwie, przyznając autonomię hugenotom w około stu miastach i twierdzach (co stanowiło blisko jedną piątą terytorium Francji). Pozostawali oni tam poza zasięgiem praw katolików i pod władzą lokalnych arystokratów, którzy aby ograniczyć władzę króla, przyjęli kalwinizm.

Wznowienie konfliktu zapoczątkowała w 1624 r. decyzja Ludwika XIII (1610‑1643) o powierzeniu rządzenia Francją kardynałowi Armandowi Richelieu (jako pierwszemu ministrowi). Mimo że był on hierarchą Kościoła katolickiego, to na pierwszym miejscu stawiał interesy państwa francuskiego i jego jedności. W jego oczach dobro Francji uosabiał wyłącznie król, a edykt nantejski pozbawiał go władzy nad częścią królestwa. Richelieu wypowiedział wojnę hugenotom i po trwającej kilka lat wojnie, w 1629 r., zawarł z nimi pokój w Alais zwany również „pokojem łaski”. Zostawiając im prawo wyznawania religii, odebrał jednocześnie wszelkie przywileje polityczne, czyli prawo posiadania własnych formacji wojskowych i autonomii terytorialnej (mury obronne hugenockich miast zburzono).

R13NampTCa6LM

Obraz przedstawia potrójny portret kardynała. Został on na nim przedstawiony z trzech stron. Jest on ubrany w czerwony strój z białym kołnierzem. Na szyi ma szeroki niebieski naszyjnik z przypiętym krzyżem. Ma długie siwiejące włosy, wąsa i bródkę. Na głowie ma czerwoną piuskę.

W następnych latach Francja Ludwika XIII pod rządami kardynała Armanda Richelieu i ich następców – Ludwika XIV i kardynała Julesa Mazzariniego – stała się europejską ojczyzną absolutyzmu jako formy ustroju politycznego. Podstawę teoretyczną i praktyczną tego ustroju stworzyły poglądy Richelieu.

Richelieu, absolutnie oddany królowi, państwo utożsamiał z osobą władcy. Widział w nim osobę stojącą ponad prawem, moralnością i nawet naukami Kościoła katolickiego – to Bóg powierzył królowi plan, który ten wypełnia w czasie kierowania państwem. Władca za to, co robi, nie jest więc odpowiedzialny przed ludźmi, a jedynie przed Bogiem. Nie wiąże go nawet prawo, które sam ustanowił. Jego wola uświęca każde działanie, nawet te, które mogłoby być uważne za niemoralne. Król bowiem nie popełnia grzechów zwykłych ludzi, a cokolwiek czyni, jest dobre.

W codziennej praktyce Richelieu był zwolennikiem sprzedawania i dziedziczenia urzędów, bo gwarantowało to lojalność kupujących wobec władcy. Jednocześnie kardynał uważał, że wszelki majątek w królestwie i tak należy wyłącznie do króla, który tylko powierza innym zarządzanie nim. Według francuskiego kardynała do króla należało też życie i zdrowie poddanych, dlatego zabroniono pojedynków w prywatnych sprawach. Przelewać krew można było tylko dla władcy. Richelieu był zwolennikiem rządów silnej ręki, twierdził, że kto ma siłę, ten ma rację. Zachęcał Ludwika XIII do rozbudowywania dworskich rytuałów, celebrowania władzy, pełnienia jej z użyciem form podobnych religijnej liturgiiliturgialiturgii, co podkreślało wyjątkowość boskiego namiestnictwa króla.

Frondy, czyli próba rewolucji

Apogeum absolutyzmu to okres panowania Ludwika XIV (1638‑1715). Faktycznie przejął on jednak władzę w wieku 22 lat, po śmierci następcy Richelieugo na stanowisku pierwszego ministra – kardynała Julesa MazarinaJMJulesa Mazarina.

Mazarin zasłynął jako twardy pomysłodawca i egzekutor podatków, które po latach wydatków wojennych zapełniły wreszcie skarbiec państwa. Doprowadziło to jednak do dwóch rebelii w państwie zwanych frondamifrondafrondami. Pierwsza z nich (w latach 1648–1649) nazywana jest parlamentarnąparlamentparlamentarną, a druga (1649–1653) – książęcą.

Frondę parlamentarną zapoczątkowało opowiedzenie się parlamentu paryskiego przeciw nowym podatkom. Parlamentem nazywano wówczas lokalne organy sądowe, w których skład wchodzili arystokraci, oficerowie, urzędnicy, prawnicy i zamożni mieszczanie. Stali oni na stanowisku, że jako sądowi powinna im przysługiwać ocena, czy decyzje pierwszego ministra są zgodne prawem.

RNG4cGPQI5XbF1

Obraz przedstawia Ludwika czternastego. Ma on długie czarne włosy. Jest ubrany w srebrną zbroję przepasaną jasnoniebieską szarfą. Na szyi ma długi koronkowy szal.

Stanowisko parlamentu paryskiego poparły inne sądy lokalne. Uzależnienie decyzji królewskich od akceptacji jakiegokolwiek zgromadzenia jego poddanych kłóciło się jednak z istotą absolutyzmu. Kiedy sprzeciw sędziów wyprowadził paryżan na ulicę – król Ludwik XIV i Mazarin musieli opuścić stolicę. Kilka lat później zbuntowała się arystokracja (fronda książęca), którą rozczarował brak wdzięczności królewskiej, czyli przyznawania nowych przywilejów za zwalczanie przez nią frondy parlamentarnej. Arystokracja źle znosiła sytuację, w której uzyskiwane przywileje mogły być chwilowe, bo zależały od uznania władcy. Buntując się, jej przedstawiciele liczyli na zagwarantowanie sobie stałych praw. Oba kryzysy wewnętrzne zakończyły się skłóceniem miedzy sobą protestujących grup, czyli faktycznym zwycięstwem króla (a właściwie rządzącego w jego imieniu pierwszego ministra). Umocniło to absolutyzm. Wielu historyków jest jednak zdania, że frondy zapowiadały późniejszą rewolucję francuską z 1789 roku. Wśród arystokracji, szlachty, ale i ludu rosły bowiem coraz bardziej aspiracje do współdecydowania o swoim losie. Niemal równolegle przez Anglię przetaczał się podobny konflikt (rewolucja angielska 1642‑1651). Zakończył się on jednak upadkiem absolutyzmu i powstaniem ustroju, w którym król bez zgody przedstawicieli społeczeństwa nie mógł stanowić prawa i nakładać podatków.

Tymczasem we Francji po śmierci kardynała Mazarina w 1661 r. 22–letni Ludwik XIV nie powołał już nikogo na stanowisko pierwszego ministra i sprawował rządy osobiście. „Państwo to ja”„Państwo to ja”„Państwo to ja” mówił o sobie. W czasie jego długiego panowania (1643‑1715) monarchia absolutna osiągnęła szczyt rozwoju. Absolutyzm francuski stał się wzorcem dla innych władców na kontynencie, a Francja – pierwszym mocarstwem w Europie. Obok wpływów politycznych na całą Europę promieniowała francuska kultura, moda i język. Sukces ten był zasługą Ludwika XIV, który na tle swoich poprzedników i następców był zręcznym politykiem i dobrym gospodarzem. Absolutyzm pozostał oficjalną doktryną Francji aż do wybuchu rewolucji w 1789 r., do czego doszło ponad 70 lat po śmierci Ludwika XIV.

Koniec absolutyzmu i początki parlamentaryzmu w Anglii

Początki parlamentu angielskiego wiążą się ze sprzeciwem szlachty i mieszczan wobec nakładanych przez króla podatków. Doprowadziło to do wojny domowej zakończonej porażką króla. W efekcie w 1605 r. zwołano zgromadzenie, do którego weszli arystokraci – po dwóch rycerzy z każdego hrabstwa i po dwóch mieszczan z niektórych większych miast. Zgromadzenie nazwano parlamentem, czyli miejscem przedstawiania opinii. Parlamentowi przysługiwało prawo udzielania akceptacji dla nowo nakładanych podatków. Zarówno król Jakub I (1603‑1625) jak i Karol I (1625‑1649) próbowali jednak nakładać podatki samodzielnie. Parlament zwoływali rzadko (Jakub I zrobił to cztery razy w ciągu 20 lat), a jego członków zastraszano więzieniem.

W 1628 r. Karol I był jednak zmuszony poprosić parlament o pomoc. Potrzebował bowiem większej sumy pieniędzy na wyprawienie wojska z pomocą francuskim hugenotom. Parlament przystał na to, ale pod warunkiem przyjęcia przez króla uchwalonej przez siebie Petycji o prawo (Petition of Right). Potwierdzała ona jeszcze raz wyłączne prawo parlamentu do uchwalania podatków oraz zabraniała królowi dokonywania samowolnych aresztowań. Karol I zatwierdził dokument, ale wkrótce rozwiązał zgromadzenie i nie zwoływał go przez następne 11 lat.

Wojna domowa i utworzenie republiki

W 1640 r. Karol I znowu musiał prosić o pieniądze. Zwołany przez niego parlament historycy nazywają Długim Parlamentem, gdyż obradował 13 lat, aż do 1653 r., a formalnie rozwiązał się dopiero w 1660 roku. Podczas jego obrad uchwalono, że odtąd parlament ma być zwoływany najpóźniej co trzy lata, a król nie ma prawa rozwiązywać go i odraczać obrad. Karol I nie pogodził się jednak z takim ograniczeniem jego władzy. Doszło do walk między wojskiem króla a żołnierzami zwerbowanymi przez parlament. Jednym z wyróżniających się dowódców wojsk parlamentarnych był Oliver CromwellOCOliver Cromwell. Ostatecznie oddziały królewskie poniosły klęskę, a angielski władca został w 1648 r. uwięziony i osądzony, a następnie ścięty w styczniu roku następnego. Po wykonaniu wyroku w Anglii ogłoszono likwidację urzędu króla, a kraj określono jako „wspólnotę” (commonwealth), czyli republikę, w której władza należała do parlamentu.

RSvFrARUybXNF

Obraz przedstawia mężczyznę otwierającego czarną trumnę. Stoi on w pomieszczeniu o kamiennej posadzce. Jest on ubrany w wojskowy strój. Na głowie ma szeroki kapelusz z czerwonym piórem. Do pasa ma przypiętą szpadę, a na nogach ma wysokie buty. w trumnie, które leży na czerwonych krzesłach znajduje się ciało starszego mężczyzny. Jest on ubrany w białe szaty.

Przez kilkanaście lat, miedzy rokiem 1649 a 1660, Anglia jedyny raz w swoich dziejach była republiką. Od początku jednak znaczącą rolę w państwie odgrywał Cromwell – najważniejszy wśród dowódców armii. W 1653 r. dokonał zamachu stanu i rozpędził parlament. Zwoływał go potem w formie ograniczonej głównie do udziału swoich zwolenników. Choć odmówił przyjęcia tytuł królewskiego, to w narzuconej krajowi konstytucji nazywanej Instrumentem rządzenia (The Instrument of Government) zagwarantował sobie dożywotnią władzę, a potem także prawo jej dziedziczenia przez swojego syna Ryszarda. Oznaczało to faktyczne przywrócenie monarchii, choć z pominięciem monarszej tytulatury. Parlament zachował wprawdzie prawo uchwalania ustaw, ale Cromwell zarezerwował sobie prawo wetaprawo wetaprawo weta wobec nich.

Przywrócenie monarchii. Torysi, wigowie i Habeas Corpus Act

Dyktaturę Olivera Cromwella zakończyła jego śmierć w 1658 roku. Jego syn Ryszard zrzekł się urzędu po kilku miesiącach. W 1660 r., jeszcze raz w pełnym składzie, zebrał się Długi Parlament, który zdecydował o swoim rozwiązaniu i rozpisaniu nowych wyborów. Symbolicznie zamknięto więc okres republiki. Nowy parlament przywrócił monarchię, a na tron powołał Karola II, syna ściętego Karola I (restauracjarestauracjarestauracja Stuartów).

Okres restauracji Stuartów obejmuje panowanie dwóch królów: Karola II (1660‑1685) i jego brata Jakuba II (1685‑1688). Obaj, mimo że deklarowali szacunek dla praw parlamentu, próbowali osiągnąć nad nim przewagę. Czasem zawieszali obowiązywanie jakiegoś przepisu, a czasem całej ustawy. Unikali jednak konfliktu z całym parlamentem, zawsze szukając w nim sojuszników skłonnych poprzeć zwiększenie uprawnień władcy. W dłuższej perspektywie doprowadziło to do powstania dwu stronnictw politycznych. Jedno z nich stanowili tzw. torysi, zwolennicy zwiększenia uprawnień króla, drugie – wigowie, czyli zwolennicy wzmocnienia roli parlamentu. W XIX w. stronnictwa o tych nazwach uformują się w partie polityczne.

Z tego samego okresu pochodzi prawo o fundamentalnym znaczeniu nie tylko dla mieszkańców Anglii – Habeas Corpus Act z 1679 roku. Uchwalony przez parlament i zatwierdzony przez Karola II dokument potwierdzał, że nikt nie mógł być samowolnie więziony przez władze. Zgodnie z zapisem trzeciego dnia od chwili aresztowania należało osobę pozbawioną wolności postawić przed sądem, który oceni zarzuty i zdecyduje o dalszym jej zatrzymaniu lub zwolnieniu.

Rozszerzenie uprawnień parlamentu – Ustawa o prawach

Jakub II Stuart, następca Karola II, był gorliwym katolikiem. W państwie anglikańskimanglikanizmanglikańskim taka postawa władcy groziła zarzutem współpracy z zagranicznym (katolickim) państwem, a także podejrzeniami społeczeństwa o chęć odebrania przez króla szlachcie i mieszczaństwu sekularyzowanych dóbr Kościoła katolickiego. W roku 1688 dokonała się bezkrwawa, tzw. chwalebna rewolucja, podczas której opuszczony przez wszystkich król uciekł do katolickiej Francji. Parlament zaprosił na tron jego córkę Marię, wychowaną wierze anglikańskiej. W 1689 r. otrzymała ona (jako Maria II) i jej małżonek Wilhelm II koronę królewską pod warunkiem złożenia przysięgi pod uchwaloną przez parlament Deklaracją praw narodu angielskiego, czyli dokumentem znanym jako Ustawa o prawach (Bill of Rights). Zapisano w niej, że król nie może zawieszać praw ustanowionych przez parlament i nakładać samodzielnie podatków. W następnych latach doszła do tego ustawa o kadencyjnościkadencyjnośćkadencyjności parlamentu, wyznaczonej na siedem lat (zasada ta obowiązywała do 1911 r.), a także zapis o tym, że królem nie mógł zostać katolik. Rozszerzając uprawnienia parlamentu, Ustawa o prawach położyła ostateczny kres próbom odrodzenia absolutyzmu w Anglii.

Rfx9lSOpUHr73

Obraz przedstawia obrady brytyjskiej Izby Gmin. Odbywają się one w dużej sali wypełnionej trybunami, na których siedzą deputowani. Są oni ubrani w eleganckie stroje, rajtuzy i białe peruki. W centrum sali znajduje się stół oraz miejsce dla prowadzącego obrady. Z sufitu sali zwisa ogromny żyrandol. Z tyłu pomieszczenia znajdują się wysokie okna.

Słownik

Słowa kluczowe

Francja, hugenoci, Richelieu, Mazarin, absolutyzm, Petition of Right, Cromwell, torysi, wigowie, Habeas Corpus Act, Bill of Rights, Europa w XVI–XVII w.

Bibligrafia

Wiek XVII wiek absolutyzmu, praca zbiorowa, Wydawnictwo „Agora”, Warszawa 2007.

F. Bluche, Richelieu, Wydawnictwo „Świat Książki”, Warszawa 2007.

S. Bidwell, Blaski i cienie parlamentaryzmu brytyjskiego, Trio Wydawnictwo Bogusława Radziwon, 2004.