Przeczytaj
Nadzieje
W dniu 20 października 1956 r. Władysław Gomułka wygłosił na VIII plenum KC PZPR słynne przemówienie programowe. Podkreślił w nim, że za złą sytuację gospodarczą kraju nie należy winić socjalizmu, tylko osoby, które błędnie realizowały jego założenia. Stawiając się w roli przywódcy wsłuchującego się w głos ludu, zapowiedział, że usprawni zarządzanie w zakładach przemysłowych oraz wesprze rozwój rolnictwa prywatnego. Bronił co prawda przyjaźni polsko‑sowieckiej, jednak zaznaczał, że stosunki z Kremlem powinny opierać się na zasadach niezależności i suwerenności. Ostro wyraził się na temat kultu jednostkikultu jednostki, jak również ogólnego skorumpowania systemu, w którym „oszustwo, kłamstwo i fałsze” oraz prowokacje były głównymi narzędziami sprawowania władzy.
List 34Słowa Władysława Gomułki wypowiedziane 12 października 1956 r. na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR
Można rządzić narodem, gdy się utraciło jego zaufanie, za pomocą bagnetów, ale kto się orientuje na taką ewentualność, ten sam orientuje się na zagubienie wszystkiego. Do starych metod powracać nie możemy.Indeks dolny W jaki sposób miały zmienić się zasady uprawiania polityki w PRL? Indeks dolny koniecW jaki sposób miały zmienić się zasady uprawiania polityki w PRL?
Źródło: List 34. Cytat za: Gomułka i inni. Dokumenty z archiwum KC 1948−1982, oprac. J. Andrzejewski, Londyn 1987, s. 95.
Wśród zmian, jakie przyniosła polska odwilżpolska odwilż, była likwidacja Komitetu do spraw Bezpieczeństwa PublicznegoKomitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego oraz wymiana kadr w wojsku. Co prawda w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) wciąż stacjonowały wojska sowieckie, jednak w połowie listopada 1956 r. ze stanowiskiem ministra obrony pożegnał się znienawidzony przez wielu Polaków marszałek Konstanty Rokossowski, a wraz z nim odeszło 32 generałów i pułkowników sowieckich. Ekipa Gomułki przystąpiła również do realizacji części postulatów społecznych. Stalinogród na powrót stał się Katowicami, zniknęły sklepy „za żółtymi firankami”, w których zaopatrywali się uprzywilejowani urzędnicy, powstały rady robotnicze mające pełnić funkcję niezależnych związków zawodowych i znacząco złagodniała cenzura. Działacze wojenni, często pośmiertnie, doczekali się rehabilitacjirehabilitacji, a na wyższe uczelnie wróciła część usuniętych w czasach stalinowskich profesorów. Z ZSRS napływali Polacy zwalniani z łagrów i zesłańcy − pozbawieni środków do życia, wyniszczeni psychicznie i fizycznie.
W zderzeniu z rzeczywistością
Wiele osób uwierzyło, że na fali październikowych przemian sytuacja gospodarcza, polityczna i społeczna ulegnie poprawie. Tymczasem szybko nastąpił odwrót od liberalizacji systemu. Poniekąd przyczyniły się do tego losy rewolucji na Węgrzech. Kiedy pod koniec października 1956 r. Węgrzy wystąpili przeciwko partii komunistycznej, a nowy premier Imre Nagy zapowiedział przejście do demokracji parlamentarnej i wystąpienie Węgier z Układu WarszawskiegoUkładu Warszawskiego, wojska sowieckie w krótkim czasie krwawo rozprawiły się z „buntownikami”.
Interwencja wojsk sowieckich na Węgrzech sprowadziła na ziemię nawet najbardziej zapalonych reformatorów w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Gomułka pozostawił na kierowniczych stanowiskach konserwatystów, których pozycja w najbliższej przyszłości tylko się umacniała. Pod koniec 1957 r. ich wpływy były już tak silne, że nie tylko nie mogło być mowy o dalszej liberalizacji systemu, ale również zachowanie dotychczasowych zdobyczy Października ’56 stanęło pod znakiem zapytania. Konserwatyści atakowali Gomułkę za nadmierne, ich zdaniem, ustępstwa wobec osób dążących do demokratyzacji życia społecznego (nazywali je „rewizjonistami”). W efekcie Gomułka zdecydował się zamknąć główne pismo tych ugrupowań − „Po Prostu”, a policja rozgoniła w Warszawie demonstracje zorganizowane w obronie gazety. Był to sygnał, że nastąpił zwrot w polityce partii. „Rewizjoniści” albo sami odeszli z PZPR, albo zostali z niej usunięci. Władza ograniczała wyjazdy Polaków na Zachód, wróciły cenzura i zagłuszanie audycji polskich radiostacji zachodnich (m.in. Radia Wolna EuropaRadia Wolna Europa). Ponownie rozbudowywały się oddziały tajnej policji i służby specjalne, które miały tłumić ewentualne akty masowego nieposłuszeństwa i oddolne ruchy społeczne.
Rozwiń umieszczoną nad mikrofonem nazwę amerykańskiej rozgłośni, w ramach której operowała sekcja polskojęzyczna.
W reakcji na systematyczne ograniczanie swobód obywatelskich w marcu 1964 r. 34 intelektualistów napisało list otwarty do premiera Józefa Cyrankiewicza, w którym nawoływało do zmiany polityki kulturalnej państwa. Władza zareagowała histerycznie. Na List 34 nigdy nie odpowiedziała, a do tego zabroniła jego sygnatariuszom publicznych wystąpień. Kiedy informacje o tej inicjatywie dotarły do opinii publicznej za pośrednictwem agencji zachodnich i Radia Wolna Europa, komuniści oskarżyli autorów listu o działania na szkodę państwa.
„Mała stabilizacja”
U schyłku lat 50. i na początku lat 60. XX w. Polacy odczuli wyraźną poprawę swojej sytuacji materialnej, dlatego okres ten nazywamy „małą stabilizacją”. Zapowiedziane przez Gomułkę odejście od kolektywizacji rolnictwakolektywizacji rolnictwa zachęciło chłopów do uprawiania ziemi w gospodarstwach indywidualnych, dzięki czemu wzrosły zbiory płodów rolnych. Władza ruszyła z inwestycjami w przemysł ciężki oraz zwiększyła nakłady na budownictwo mieszkaniowe. W wielu domach pojawiły się pralki, lodówki, telewizory, a w nielicznych przypadkach także samochody. W dalszej perspektywie jednak niewiele się zmieniło. Na przykład jakość wytwarzanych produktów wciąż pozostawiała wiele do życzenia. Na czele przedsiębiorstw stali bowiem dyrektorzy z nadania partyjnego, a nie wykwalifikowani specjaliści. Do tego pracownikom zależało na wyprodukowaniu jak największej ilości produktów, ponieważ od tego zależała wysokość ich pensji. Zwiększenie nakładów inwestycyjnych na hutnictwo i przemysł maszynowy wiązało się z zaniedbaniem sektora usług i produkcji dóbr konsumpcyjnych. Problem ten pogłębiała niewielka liczba przedsiębiorstw prywatnych − stanowiły one ok. 1 proc. wszystkich zakładów.
W rolnictwie największą bolączką było niedofinansowanie. Państwo przeznaczało większość środków na spłacanie długów gospodarstw uspołecznionych, których odsetek nie wynosił więcej niż 15 proc. Ponadto większość gospodarstw indywidualnych nie przekraczała 5 ha (tyle w przybliżeniu wynosi powierzchnia siedmiu złączonych boisk piłkarskich). Rolnicy nie byli więc w stanie wyprodukować wystarczająco dużo, aby móc przeznaczyć nadwyżki na inwestycje. Zresztą biorąc pod uwagę skalę ich działalności, poważniejsze przedsięwzięcia zwyczajnie im się nie opłacały.
Gospodarstwa uspołecznione mogły liczyć na duże dofinansowanie od państwa, miały dostęp do maszyn rolniczych i dysponowały dużymi powierzchniami, dlaczego więc były nierentowne?
W drugiej połowie lat 60. XX w. stagnacja i braki podstawowych dóbr, zwłaszcza mięsa, powodowały zmęczenie i frustrację społeczeństwa. Od czasu do czasu dawało ono upust złości i organizowało protesty, ale władza szybko je tłumiła.
Walka o „rząd dusz”
Polska partia komunistyczna zachowywała neutralny lub niechętny stosunek do Kościoła katolickiego, jednak w pierwszych „popaździernikowych” miesiącach przyjęła postawę pojednawczą. Jesienią na wolność wyszedł prymas Stefan Wyszyński, a w niedługim czasie również inni biskupi uwięzieni w czasach stalinizmu. W grudniu 1956 r. władze doszły do porozumienia z Kościołem, na mocy którego m.in. w szkołach pojawiły się lekcje religii dla zainteresowanych. Relacje państwo–Kościół szybko jednak zaczęły się pogarszać. Jednym z powodów była zbliżająca się tysięczna rocznica chrztu Polski w 1966 roku. Duchowni przygotowywali się do uroczystości Milenium Chrztu Polski, więc na początku 1958 r. Sejm wysunął kontrpropozycję w postaci programu obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. W jego ramach miało powstać ponad 1000 nowych szkół (wybudowano przeszło 1300), podjęto akcję zadrzewiania oraz zakładania osiedli i parków Tysiąclecia. Stopniowo władze wycofywały się z porozumienia z Kościołem. Najpierw ograniczyły liczbę godzin lekcji religii do jednej tygodniowo, a następnie całkowicie wycofały ją ze szkół. Obciążyły też Kościół dodatkowymi podatkami i wstrzymywały budowę nowych świątyń.
Znajdź co najmniej jedną szkołę tysiąclecia znajdującą się w pobliżu twojego miejsca zamieszkania.
Z okazji zbliżającego się Milenium w listopadzie 1965 r. biskupi polscy wystosowali orędzie do biskupów niemieckich. Tekst zredagowali m.in. arcybiskupi Karol Wojtyła i Bolesław Kominek. Duchowni wspomnieli zarówno o krzywdach wyrządzonych Polakom przez Niemcy, jak i cierpieniach Niemców podczas II wojny światowej i po niej. Najważniejsze słowa padły na koniec listu i brzmiały: „Wyciągamy do Was […] nasze ręce oraz udzielamy wybaczenia i prosimy o nie”. Był to ważny krok na drodze do pojednania polsko‑niemieckiego.
Tymczasem władze PRL wykorzystały wystąpienie biskupów przeciwko nim. Rządzący doskonale zdawali sobie sprawę z wciąż żywej niechęci Polaków do Niemców i podsycali negatywne emocje. W Sejmie posłowie zaatakowali inicjatywę Episkopatu, zarzucając biskupom zdradę polskiej racji stanu. Komuniści rozpowszechniali hasło „nie przebaczamy” oraz organizowali wiece. Ataki te przedłużyły się na rok milenijny i dotknęły również wiernych. Na przykład w Boże Ciało 1966 r. oddziały Milicji Obywatelskiej rozpędziły przy użyciu pałek procesję w Warszawie, a Służba BezpieczeństwaSłużba Bezpieczeństwa organizowała polowania na kopię wędrującego po kraju obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. 2 października 1966 r. funkcjonariusze zatrzymali go w okolicach Katowic i odesłali na Jasną Górę.
Ostatecznie w uroczystościach kościelnych wzięło udział więcej osób niż w państwowych. Jak myślisz, dlaczego?
Słownik
(z łac. industrialis – przemysłowy, od industria – przemyślność, pilność) zwiększanie udziału przemysłu w gospodarce narodowej
(z łac. collectivus – wspólny, zbiorowy) przekształcanie indywidualnych gospodarstw chłopskich w rolnicze spółdzielnie produkcyjne lub państwowe gospodarstwa rolne (PGR)
organ administracji państwowej działający w latach 1954−1956, zastąpił Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, prowadził wywiad i kontrwywiad
łagodzenie reżimu politycznego w PRL, do którego doszło za sprawą przemian październikowych 1956 r.
organ utworzony w 1956 r. do ochrony bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w PRL, m.in. brała udział w zwalczaniu opozycji; rozwiązana w 1990 r.
oficjalnie: Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej; sojusz polityczno‑wojskowy zawiązany z inicjatywy ZSRS w 1955 r., należały do niego: Albania (do 1968 r.), Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, PRL, Rumunia, Węgry i ZSRS; jego utworzenie wiązało się z zamiarem ujednolicenia przez ZSRS polityki zagranicznej państw bloku komunistycznego i było reakcją na powstanie NATO; został rozwiązany w 1991 r.
wywyższanie jednej osoby, tworzenie wokół niej atmosfery kultu i uwielbienia jako tej jednostki, która posada wyjątkowe cechy; służy umocnieniu pozycji osoby sprawującej władzę jako tej, która wszystko wie i wszystko może; stanowi cechę charakterystyczną systemów totalitarnych i autorytarnych; zawiera w sobie elementy kultu religijnego
(z łac. rehabilitatio – przywrócenie do stanu pierwotnego) tu: uniewinnienie osoby niesłusznie skazanej albo przywrócenie odebranych jej wcześniej praw w efekcie unieważnienia wcześniejszego wyroku sądowego
(ang. Radio Free Europe) amerykańska rozgłośnia finansowana ze środków Kongresu USA, powstała w 1949 r., jej misją jest nadawanie programu radiowego do tych krajów Europy Środkowo‑Wschodniej oraz Azji i Bliskiego Wschodu, w których władze ograniczają wolność słowa i swobodny przepływ informacji; polska sekcja Radia Wolna Europa działała w latach 1952–1994
Słowa kluczowe
Władysław Gomułka, polska odwilż, destalinizacja, Październik 1956, prymas Stefan Wyszyński, mała stabilizacja, obchody Milenium, rewolucja na Węgrzech, Polska w latach 1957–1981, komunizm w Polsce
Bibliografia
A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce (1945−1989), Kraków 2006.
A. Dudek, Z. Zblewski, Utopia nad Wisłą. Historia Peerelu, Warszawa 2008.
J. Eisler, Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR, Warszawa 2014.