Trochę historii

XIX‑wieczna Rosja, pomimo przeprowadzanych reform i rozwoju przemysłu, przez większość krajów Europy Zachodniej była uznawana za wyjątkowo zacofaną. Uważano ją raczej za część Azji niż ośrodek myśli europejskiej. Dlaczego przyjęto takie stanowisko? Choćby dlatego, że w pierwszej połowie stulecia wysoki przyrost naturalny carskiej Rosji zwiększył zapotrzebowanie na żywność, której ciągle brakowało. Pogłębiło się ubóstwo chłopów, nadal pozostających własnością panów i wystawianych na licytacje. 

Dopiero w 1861 roku rosyjscy poddani uzyskali wolność. Szlachta szukała na Zachodzie ideałów i wzorców od początku XVIII wieku, kiedy Piotr WielkiPiotr WielkiPiotr Wielki wprowadził szereg reform mających na celu modernizację kraju. Rosyjscy arystokraci często podróżowali po Europie Zachodniej i przyjęli język francuski jako język eleganckich światowych dyskusji. Czytali literaturę oraz francuskie i angielskie dzieła filozoficzne, podążali za modą Zachodu, uważali się za część współczesnej Europy. Pomimo ogólnego zacofania biedniejszej części społeczeństwa rosyjskiego otwartość szlachty na Zachód miała istotny wpływ na literaturę rosyjską w całym XIX wieku.

Złoty okres Rosji

R1YQT3gLcYw8v1

Zdjęcie przedstawia otwartą książkę. Książka leży na stole.

Mimo polityczno‑gospodarczych trudności kraju wiek XIX jest powszechnie uznawany za złotą erę literatury rosyjskiej. Termin ten nie odnosi się do żadnej konkretnej szkoły lub kierunku literackiego; łączy natomiast kilka z nich: romantyzmromantyzmromantyzm, realizmrealizmrealizm, premodernizmpremodernizmpremodernizm. Na scenie poetyckiej i prozatorskiej pojawiły się wielkie nazwiska, które przeszły do historii literatury światowej. O wyjątkowości tego okresu świadczy przede wszystkim szczerość i dokładność opisów różnych aspektów życia ludzkiego, kreowanie postaci i świata znanego czytelnikowi. Emocje i wydarzenia przedstawiane w dziełach literackich dotyczyły tego, czego doświadczano w realnym życiu: małżeństwa, narodzin dzieci, wojny, dzieciństwa czy pierwszej miłości. Język, szczególnie w powieściach realistycznych, został urozmaicony mową potoczną. W poezji dostrzegalne jest udoskonalone brzmienie, urozmaicenie tematów (np. filozofia, religia, miłość) oraz typów wypowiedzi (np. wypowiedź ironicznaironicznyironiczna czy autoironiczna).

Kierunki literackie XIX‑wiecznej Rosji

Sylwetki najważniejszych pisarzy i ich dzieła

Aleksander Puszkin (1799–1837)

R16aoVoddQD7R1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ukazane jest jego popiersie. Mężczyzna ma kręcone, ciemne włosy. Owalną twarz okalają gęste, ciemne bokobrody. Mężczyzna spogląda w dal. Jest zamyślony. Ubrany jest w koszulę i surdut. Pod szyją ma zawiązany fontaź. Przez prawe ramię ma przewieszony kraciasty szal. Trzyma założoną rękę na rękę. Za plecami mężczyzny stoi niewielka rzeźba przedstawiająca kobietę w długiej sukni. Kobieta trzyma w lewej ręce cytrę.

Pierwszy wielki narodowy autor Rosji, mimo gloryfikowania rosyjskiej historii i folkloru, był pod głębokim wpływem takich angielskich pisarzy, jak William Szekspir czy Lord George Byron. Choć jego dzieła były szeroko znane w Rosji, za życia autor nie doczekał się sławy poza granicami kraju. Puszkinowi przypisuje się zarówno krystalizację literackiego języka rosyjskiego, jak i wprowadzenie nowego poziomu artyzmu do literatury rosyjskiej. Jego najbardziej znanym dziełem jest poemat dygresyjny Eugeniusz Oniegin. Całe nowe pokolenie poetów, w tym Michaił Lermontow, Jewgienij Baratynski, Aleksiej Tołstoj, podążyło za Puszkinem.
Aleksander Puszkin jeden ze swoich utworów – On między nami żył poświęcił dawnemu przyjacielowi Adamowi Mickiewiczowi.

Lew Tołstoj (1828–1910)

R1beN92Bj9U1h1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Mężczyzna siedzi na fotelu. Ma krótkie, zaczesane ku górze włosy. Ma długą, sięgającą piersi, siwą brodę. Mężczyzna wspiera ręce na poręczach fotela. W lewej ręce trzyma otwartą książkę. Ma założoną nogę na nogę.

Tołstoj znany jest głównie z dwóch arcydzieł: Wojny i pokoju (1865–1869) i Anny Kareniny (1875–1877). Powieści, które zmagają się z najgłębszymi pytaniami egzystencjalnymi, zapewniły Tołstojowi reputację największego powieściopisarza na świecie. Pierwsze dzieło to rozległy portret Rosji w okresie wojen napoleońskich, drugie zaś porusza kilka kwestii: małżeństwa jako podstawowej umowy społecznej, związku między szlachtą a chłopstwem, między miastem a wsią, między utartymi patriarchalnymi szlakami a przemysłowym XIX wiekiem. Podobnie jak angielscy powieściopisarze wiktoriańscy, Tołstoj poruszył swoich czytelników, odwołując się do rosyjskiej moralności.

Fiodor Dostojewski (1821–1881)

R1RMZ5C2ZBQLW1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna siedzi na krześle. Ukazany jest jego lewy półprofil. Mężczyzna jest lekko łysiejący. Jego włosy są krótkie. Na twarzy widoczne są zmarszczki. Twarz mężczyzny okala długa, gęsta broda. Mężczyzna ma na sobie garnitur i koszulę. Marynarka jest bardzo obszerna. Mężczyzna trzyma założoną nogę na nogę. Lewe kolano obejmuje splecionymi dłońmi.

Życie Dostojewskiego obfitowało w sensacyjne wydarzenia, które posłużyły za inspirację do wielu dzieł. Autor uważał, że jego ojciec został zamordowany przez własnych poddanych, co mogło mieć związek z tym, że morderstwo stało się tematem wielkich powieści Dostojewskiego: Zbrodni i kary oraz Braci Karamazow. Zesłany na Syberię za udział w radykalnym ruchu, kolejną powieść (Wspomnienia z domu umarłych) poświęcił opowieściom o więzieniu. Bohatera powieści Idiota Dostojewski wykreował, opierając się na własnym doświadczeniu zmagań z epilepsją, na którą zapadł podczas pobytu w więzieniu.Kanwą jego prozy psychologicznej była odwieczna walka dobra ze złem.

Antoni Czechow (1860–1904)

R1MHumPu3hhkB1

Portret prezentuje dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma krótkie, falujące włosy, brodę hiszpankę. Jego twarz jest pociągła, a nos wydatny. Mężczyzna ubrany jest w  koszulę, kamizelkę i surdut, a pod szyją zawiązaną ma muchę.

Pośród innych rosyjskich pisarzy XIX wieku zabłysnął Antoni Czechow, którego opowiadania i sztuki charakteryzuje umiejętność ujawniania najgłębszych emocji doświadczanych przez bohaterów. Cztery wielkie sztuki napisane na przełomie stuleci – Mewa, Wujaszek Wania, Trzy siostry i Wiśniowy sad sprawiły, że Czechow stał się jednym z wiodących dramatopisarzy tamtych czasów. Pierwszą sztukę wystawił w 1898 roku w Moskiewskim Artystycznym Teatrze, co przyniosło mu natychmiastowy rozgłos.
Twórczość Czechowa nasycona jest symbolami, charakterystyczne jest dla niej także zastosowanie  leitmotivówleitmotivleitmotivów, czyli motywów przewodnich. Jednostka ludzka w utworach Czechowa bywa wyobcowana, towarzyszy jej zwykle pustka i beznadzieja.

Sztuki Czechowa są inspiracją dla kolejnych pokoleń twórców. Do jego tekstów nawiązywał m.in. Sławomir Mrożek.

Michaił Lermontow (1814–1841)

RJn3u9FAnHlng1

Portret prezentuje młodego mężczyznę. Mężczyzna ma krótkie, układające się włosy i niewielkie wąsy. Jego twarz jest pociągła, a nos wydatny. Mężczyzna ubrany jest w mundur, a pod szyją ma futrzany kołnierz.

Poeta, dramatopisarz, prozaik, wybitny przedstawiciel romantyzmu rosyjskiego. Michaił Lermontow uprawiał lirykę filozoficzną, nadając poetycki kształt tezie o organicznym związku dobra i zła. Fascynowała go idea ducha negacji — demona, podejmował temat tragicznego dysonansu między marzeniem a rzeczywistością. W latach 1829–1839 stworzył poemat filozoficzny Demon. Za napisanie poświęconego Aleksandrowi Puszkinowi wiersza Śmierć poety w 1837 został skierowany do pułku na Kaukazie. W jego liryce pejzażowej, opartej na motywach kaukaskich, dominuje romantyczny orientalizm. Bogato jest także reprezentowana liryka osobista, zwłaszcza wiersze miłosne, ujęte w dwa cykle, z których pierwszy ukazuje mękę nieodwzajemnionego uczucia i zawiera dramatyczne wyrzuty pod adresem kobiety nieczułej. Drugi zaś, bardziej refleksyjny, wskazuje na fatum jako przyczynę niespełnionej miłości. W 1838–40 powstał głośny utwór Bohater naszych czasów, który jest ważnym ogniwem w rozwoju powieści rosyjskiej; składa się z 5 opowiadań, reprezentujących różne konwencje stylistyczno‑gatunkowe, połączonych postacią głównego bohatera.

Nikołaj Gogol (1809–1852)

RB4CPiEoqq2sP1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma on włosy do uszu oraz mały wąs. Ma ciemne oczy i lekko szpiczasty nos. Ubrany jest w bluzkę i płaszcz.

Rosyjski prozaik, dramaturg, publicysta. Gogol należy do najoryginalniejszych twórców w literaturze rosyjskiej. Oceniając rzeczywistość z punktu widzenia moralisty, łączył komizm z głęboką refleksją („śmiech przez łzy”); doprowadził do dominacji prozy fabularnej w literaturze rosyjskiej. Był mistrzem groteski, niezrównanym satyrykiem‑humorystą. Wzbogacił język artystyczny o specyficzne i ekspresywne słownictwo opisywanych środowisk. Jego twórczość, wywodząca się z moralizatorskich tendencji oświecenia i zawierająca pierwiastki ludowo‑fantastyczne przejęte z romantyzmu, torowała drogę do realizmu. Dzieła Gogola na język polski tłumaczyli m.in.: Julian Tuwim, Władysław Broniewski, Jerzy Wyszomirski. W kręgu romantycznego etnografizmu powstał cykl opowieści Wieczory na futorze koło Dikańki (t. 1–2 1831–32, wydanie polskie 1865), poświęcony modnej wówczas tematyce „małoruskiej”, który przyniósł pisarzowi szeroki rozgłos. Realia obyczajowe łączył Gogol z baśniową fantastyką (Jarmark w Soroczyńcach, Noc wigilijna). Zainteresowania satyryczne zapowiadała opowieść Iwan Fiodorowicz Szpońka i jego ciotuchna. Sławę pisarza ugruntowała komedia Rewizor, oparta na pomyśle podsuniętym przez Aleksandra Puszkina. Nowatorskie ujęcie postaci bohatera jako oszusta mimo woli, zmuszonego do absurdalnej mistyfikacji przez małomiasteczkowych urzędników, prowadziło do ośmieszenia całego aparatu władzy. Gogol był także autorem komedii obyczajowej Ożenek i kilku pomniejszych utworów scenicznych. Lata 1836–41 spędził za granicą, m.in. w Paryżu, gdzie poznał Adama Mickiewicza.

Słownik