Powstawanie trąby powietrznej

Trąba powietrzna to rodzaj małoskalowego wiru powietrznego (tornado, trąba lądowa, trąba wodna, zjawisko gustnadogustnadogustnado) pod postacią wirującej kolumny powietrza.

W miejscach, gdzie ciepłe i wilgotne powietrze styka się z chłodnym i suchym, tworzą się warunki do powstawania niebezpiecznych zjawisk na kuli ziemskiej – trąb powietrznych.

R1M4LxwGvASkb
Schemat powstawania trąby powietrznej
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Niezbędnym warunkiem do utworzenia się trąby jest także pojawienie się na niebie chmury burzowej Cumulonimbus. W umiarkowanych szerokościach geograficznych burze tworzą się najczęściej na frontach chłodnych (burze frontowe). Burze termiczne mogą formować się także w wyniku gwałtownego wznoszenia się ciepłego i wilgotnego powietrza od nagrzanego podłoża do górnych warstw atmosfery.

Aby powstała trąba powietrzna, musi wystąpić silny powietrzny prąd wznoszący. Powstaje on przy zderzeniu mas powietrza znacznie różniących się temperaturą i wilgotnością. Początkowo wir tworzy się w osi poziomej, by z czasem przyjąć orientację pionową. Łączy on wtedy podstawę chmury Cumulonimbus (w wyjątkowych przypadkach Cumulus congestus) z powierzchnią gruntu. Trąba powietrzna zaczyna być widoczna dopiero wtedy, gdy zaczyna podrywać z ziemi drobinki gruntu, piasek i rośliny.

Szczególnym przypadkiem trąby powietrznej są tornada, które występują głównie na terenie Ameryki Północnej. W ich tworzeniu bierze również udział prąd strumieniowy z wyższych partii atmosfery, który dodatkowo zasysa powietrze i ułatwia tworzenie się tzw. superkomórek burzowych.

Polecenie 1

Zastanów się, czy trąba powietrzna może być kolorowa.

R13BL3jnrggcl
(Uzupełnij).
Polecenie 2

Wymień zjawiska towarzyszące trąbie powietrznej.

RSWkVoCEEdQYh
(Uzupełnij).
Polecenie 3

Dopasuj nazwy kształtów trąb powietrznych do odpowiednich zdjęć.

RcDGJVy83SbpA
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
R1VQZbKT1Gq7N
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.
RZQNXXaZGhrEs
Zaznacz cztery prawidłowe kształty trąb powietrznych. Możliwe odpowiedzi: 1. trąba słonia, 2. trąba linowa, 3. trąba kominowa, 4. trąba wielowirowa, 5. trąba wirnikowa, 6. trąba spiralna

Przekrój przez superkomórkę burzową

Tornado to lej wirującego powietrza, który styka się z gruntem. Aby dobrze poznać działania tego zjawiska, niezbędne jest poznanie struktury komórek burzowych, które mogą wytworzyć trąbę.

R1GLQFRoXXaOU
Przekrój przez superkomórkę burzową
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

W komórce burzowej występują silne prądy wstępujące i zstępujące. Wewnątrz tworzy się wirująca kolumna powietrza, czyli mezocyklon. Powyżej kowadła superkomórki burzowej, w miejscu wystąpienia mezocyklonu, pojawiają się charakterystyczne kłęby chmur, wystające ponad kowadło i świadczące o silnych procesach konwekcyjnych zachodzących w chmurze. Te specyficzne wierzchołki mogą przebijać się do stratosfery i nazywane są overshooting top. Tornado schodzi do ziemi z mezocyklonu, z części chmury określanej jako chmura szelfowa. Zwiastunem intensywnych prądów zstępujących i wstępujących są chmury mammatus. Chmurze towarzyszą intensywne opady deszczu oraz gradu.

Aleja Tornad w Stanach Zjednoczonych

Trąby powietrzne występują przede wszystkim na obszarze Stanów Zjednoczonych. Co roku schodzi tu na ziemię 700‑1200 lejów, które powodują śmierć ok. 100 osób. Największą koncentracją tych zjawisk charakteryzuje się obszar Alei Tornad, który obejmuje Teksas, Oklahomę, Nebraskę oraz zachodnie części stanów Iowa, Missouri i Arkansas (długość 850 km, szerokość 600 km). Jest to główny rejon występowania burz tornadogenetycznych, które powstają w wyniku mieszania się skrajnie różnych mas powietrza (zimnego i suchego powietrza arktycznego z ciepłym i wilgotnym powietrzem zwrotnikowym). W Alei Tornad pojawiają się wielkie superkomórki burzowe, bardzo uwodnione, mogące zawierać nawet 1 mld ton wody. Chmura, wewnątrz której dochodzi do gwałtownych turbulencji potężnych mas powietrza, sięga do tropopauzy i ma szerokość 20‑50 kilometrów, a czas jej trwania dochodzi do 4 godzin. To właśnie w niej rodzi się tornado.

Trąby powietrzne i tornada w Polsce

Trąby powietrzne występują na całym obszarze kraju w okresie sezonu letniego (czerwiec – sierpień), najczęściej około południa. Średnią w Polsce było 6 zjawisk w ciągu roku, jednak w ciągu kilku ostatnich lat obserwuje się ich znaczne zwielokrotnienie – od 7 do nawet 20. Ze względu na dużą prędkość wiatru w trąbach powietrznych (od 30 do 120 m/s) mogą one powodować znaczące szkody w skali lokalnej. Analiza danych meteorologicznych wskazuje, że trąby powietrzne pojawiają się najczęściej na terenie Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej, sięgając aż po Mazowsze, Podlasie oraz Pojezierze Mazurskie. W strefie wybrzeża notuje się ponadto kilka, a czasem nawet kilkanaście przypadków trąb wodnych rocznie. Lokalna Aleja Trąb występuje w okolicach Półwyspu Helskiego.

Rkn81LbdEunEk
Częstość występowania trąb powietrznych w Polsce w latach 1996–2012
Źródło: dostępny w internecie: klimada.mos.gov.pl, domena publiczna.
R5t58KjLE7OMB
Obszary występowania trąb powietrznych w Polsce oraz wybrane trąby
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie obserwatorzy.info, licencja: CC BY-SA 3.0.

Skutki wystąpienia tornada i trąby powietrznej

Trąby powietrzne są zjawiskiem niebezpiecznym, wyrządzają wiele szkód materialnych oraz, co najważniejsze, powodują ofiary wśród ludzi. Trąby są zjawiskiem najczęściej krótkotrwałym (mogą trwać od kilku minut do kilku godzin – bardzo rzadko), jednak budzą ogromny lęk przez swoją niszczącą siłę. Wielkie prędkości wiatru (od 17 do 142 m/s, czyli od 61 do nawet 512 km/h), spowodowane dużymi różnicami ciśnienia wewnątrz leja i poza nim (spadek do 100 hPa), powodują zniszczenia na trasie przejścia zjawiska. Czasami ścieżka zniszczenia może mieć szerokość od ok. 6 metrów do 5 km przy największych tornadach. Długość ścieżki zniszczeń może sięgać od 300 metrów aż do 500 kilometrów. Lej trąby powietrznej porywa cząsteczki gruntu i bywa, że piasek i żwir wbijają się w ciało człowieka. Drzewa zostają nierzadko skręcone niczym korkociągi, samochody, ciężarówki, a nawet lokomotywy mogą zostać uniesione i przesunięte na znaczne odległości. Skutkiem panującego wewnątrz trąby niskiego ciśnienia i silnego wiatru są zniszczenia budynków, nawet do fundamentów. Niszczone są budynki mieszkalne, gospodarcze, użyteczności publicznej, zdzierany jest asfalt z dróg, niszczona jest przyroda (wyrywane drzewa, gleba), przewracane są słupy wysokiego napięcia, co powoduje problemy z dostawą prądu. W powietrzu chaotycznie wirują zabójcze odłamki, kawałki szkła. 

Prognozowanie zjawiska tornada i trąby powietrznej

Powszechne występowanie trąb powietrznych w Stanach Zjednoczonych spowodowało utworzenie najbardziej rozbudowanego systemu prognoz i ostrzeżeń przed tymi niebezpiecznymi zjawiskami pogodowymi na świecie. System ten składa się z dwóch części: analityczno‑prognostycznej i ostrzegawczej. Część analityczno‑prognostyczną tworzy sieć:

  • naziemnych stacji meteorologicznych,

  • stacji z radiosondami aerologicznymi (badają elementy meteorologiczne w pionowym profilu od powierzchni ziemi do granicy troposfery),

  • stacjonarnych radarów meteorologicznych (w tym radarów dopplerowskich),

  • mobilnych radarów dopplerowskich,

  • satelitów meteorologicznych.

Dane pomiarowe wprowadza się do modeli numerycznych w celu określenia warunków początkowych prognoz numerycznych oraz określenia czasowych i przestrzennych granic procesów konwekcyjnych ważnych z punktu widzenia tornadogenezy. Jeśli wartości któregoś ze wskaźników zostaną przekroczone, sytuacja meteorologiczna jest analizowana przez kilkuosobowy zespół dyżurujących synoptyków, którzy następnie mogą wydać komunikat ostrzegawczy, tzw. Tornado WatchTornado WatchTornado Watch. Następnie do lokalnych biur meteorologicznych przesyłane są do weryfikacji: prognoza synoptyczna, prognoza zjawisk konwekcyjnych, dyskusja synoptyczna w skali regionalnej oraz komunikaty ostrzegawcze o niebezpiecznych zjawiskach pogodowych. Wszystkie prognozy i komunikaty oraz ostrzeżenia dotyczące groźnych zjawisk przygotowuje się maksymalnie z ośmiodniowym wyprzedzeniem.

Komunikaty ostrzegawcze składają się z trzech komunikatów stopniujących zagrożenie wystąpienia tornada lub trąby powietrznej: Tornado Watch, Tornado WarningTornado WarningTornado Warning, Tornado EmergencyTornado EmergencyTornado Emergency. Wszystkie komunikaty o trąbach powietrznych przekazywane są za pośrednictwem radia, telewizji, internetu, sieci komórkowej. Dodatkowo w momencie bezpośredniego zagrożenia uruchamiane są syreny alarmowe znajdujące się na dachach budynków użyteczności publicznej, a patrole służb mundurowych informują mieszkańców przez megafony umieszczone na pojazdach.

Systemy ostrzegania i zbierania danych uzupełniają łowcy tornad, którzy obserwują tworzenie się komórek burzowych i trąb powietrznych, skanują mobilnymi radarami dopplerowskimi rosnące burze oraz śledzą przesuwające się leje trąb i tornad. W naszym kraju ich funkcję pełnią Polscy Łowcy Burz (lowcyburz.pl). Polska sieć monitoringu i ochrony przed groźnymi zjawiskami pogodowymi jest skonstruowana podobnie do systemu ochrony w Stanach Zjednoczonych.

Słownik

gustnado
gustnado

trąba powietrzna na linii szkwału; jest to krótkotrwały, płytki wir powietrza o orientacji pionowej, który powstaje w przedniej części burzy (często pod chmurą szelfową), ale nie ma styczności z podstawą chmury Cumulonimbus; brak kontaktu z chmurą burzową odróżnia gustnado od tornad i trąb

konwekcja termiczna (swobodna)
konwekcja termiczna (swobodna)

najbardziej rozpowszechniona forma konwekcji w atmosferze, czyli układ ruchów pionowych spowodowany siłami Archimedesa, tzn. różnicą temperatury (gęstości) pomiędzy poruszającymi się cząstkami powietrza a otoczeniem

tornado
tornado

silna trąba powietrzna występująca w Ameryce Północnej, o średnicy do kilkuset metrów, powodująca nieraz katastrofalne zniszczenia

Tornado Emergency
Tornado Emergency

komunikat (3 stopień zagrożenia) wydawany w skrajnie niebezpiecznych sytuacjach, gdy bardzo silna trąba powietrzna lub tornado zmierza w stronę obszaru o wysokiej gęstości zaludnienia, najczęściej obszaru miejskiego; oznacza konieczność natychmiastowego przerwania wykonywanych czynności i poszukania schronienia w piwnicach lub schronach podziemnych oraz w bezpiecznych, betonowych „pokojach” wewnątrz budynków; komunikatu tego nie można wydać na podstawie analizy obrazu radarowego (pojawienia się sygnatury wiru trąby), tylko w wyniku obserwacji silnej trąby powietrznej lub tornada oraz potwierdzenia jej przypuszczalnej trasy przejścia

trąba powietrzna (lądowa)
trąba powietrzna (lądowa)

wiatr wirowy wokół osi pionowej, o ograniczonej średnicy (kilkadziesiąt metrów), w postaci wirującego słupa zwisającego z rozbudowanej chmury Cumulonimbus do powierzchni ziemi; prędkość wiatru wewnątrz trąby może przekraczać 100 m/s

Tornado Warning
Tornado Warning

komunikat (2 stopień zagrożenia) informujący o bezpośrednim zagrożeniu spowodowanym trąbą powietrzną lub tornadem; wydawany jest na podstawie potwierdzonej informacji o dostrzeżeniu leja kondensacyjnego trąby lub tornada albo zidentyfikowania na obrazie z radaru dopplerowskiego niewielkiego obszaru wskazującego na bardzo silny wirujący uskok wiatru w obrębie mezocyklonu (obraz sygnatury wiru trąby powietrznej), obraz ten pojawia się na radarze na kilkanaście minut przed faktycznym utworzeniem się tornada

Tornado Watch
Tornado Watch

komunikat (1 stopień zagrożenia) informujący o możliwości wystąpienia trąby powietrznej lub tornada, gdy bieżące warunki meteorologiczne wskazują na wysokie ryzyko tornadogenezy

trąba wodna
trąba wodna

trąba powietrzna powstająca nad powierzchnią wody, zwłaszcza nad morzem; ma mniejszą średnicę niż trąba nad lądem

wir piaskowy
wir piaskowy

zjawisko stanowiące zbiór uniesionych z powierzchni ziemi cząsteczek piasku, niekiedy wraz z drobnymi przedmiotami, ma kształt wirującej kolumny o małej średnicy, zmieniającej się wysokości i o osi w przybliżeniu pionowej; najczęściej powstaje nad suchymi obszarami w wyniku bardzo silnej lokalnej konwekcji