Przeczytaj
Na początku warto rozróżnić dwa pojęcia, które bywają uznawane przez niektórych za tożsame: wzrost gospodarczy, czyli powiększanie produkcji towarów i usług w danym czasie na terenie określonego państwa, oraz rozwój gospodarczy – długofalowe, jakościowe i ilościowe zmiany w gospodarce kraju będące następstwem wzrostu gospodarczego. Możliwy jest zatem wzrost gospodarczy przy braku rozwoju gospodarczego.
W celu zobrazowania poziomu rozwoju państw stosuje się różnorodne wskaźniki i mierniki, które można podzielić na trzy grupy: gospodarcze (np. produkt krajowy brutto – PKB, stopa bezrobocia, struktura zatrudnienia ludności), społeczne (np. odsetek analfabetyzmu, wskaźnik urbanizacji) i demograficzne (np. przyrost naturalny, struktura wiekowa ludności, wskaźnik urodzeń).
Kraje wysoko rozwinięte („bogata Północ”) | Kraje średnio rozwinięte | Kraje słabo rozwinięte (tzw. Trzeci Świat; „biedne Południe”) |
---|---|---|
wysoki standard życia ludności wysokie PKB na jednego mieszkańca (powyżej 20 tys. USD) wysoka wartość wskaźnika HDI (w większości przypadków powyżej 0,9) rozwinięta infrastruktura techniczna rozwinięte usługi rozwinięte gałęzie przemysłu zaawansowanych technologii wysoka wydajność pracy wykwalifikowana siła robocza duży udział usług i handlu zagranicznego w tworzeniu PKB wysoki wskaźnik eksportu zmechanizowany system rolnictwa wysokie zatrudnienie w usługach, niskie w rolnictwie niski przyrost naturalny niski poziom analfabetyzmu wysoki wskaźnik urbanizacji małe bezrobocie wysoka wartość wskaźników społecznych dbałość o środowisko naturalne duży napływ imigrantów problemy komunikacyjne choroby cywilizacyjne | rosnący standard życia średnie PKB na jednego mieszkańca (zazwyczaj 8‑20 tys. USD) średnia wartość wskaźnika HDI (zazwyczaj 0,8‑0,9) restrukturyzacja przemysłu rozwój nowoczesnych technologii rozwijająca się gospodarka z coraz większym udziałem usług tania siła robocza, ale o wysokich kwalifikacjach często wysokie zadłużenie zagraniczne rosnące zatrudnienie w usługach, a spadające w rolnictwie coraz niższy przyrost naturalny spadający poziom analfabetyzmu wysoki wskaźnik urbanizacji (masowy napływ ludności wiejskiej do miast) stosunkowo wysokie bezrobocie średnia wartość wskaźników społecznych rosnąca świadomość ekologiczna zwiększająca się liczba tzw. dzielnic nędzy | niski standard życia niskie PKB na 1 mieszkańca (zazwyczaj poniżej 8 tys. USD) niska wartość wskaźnika HDI (zazwyczaj poniżej 0,8) zacofanie technologiczne we wszystkich dziedzinach gospodarki duże uzależnienie gospodarki od monopoli zagranicznych niska wydajność pracy brak fachowej kadry mały udział handlu zagranicznego w tworzeniu PKB surowcowy charakter eksportu rosnące zadłużenie zagraniczne monokulturowa produkcja rolna wysokie zatrudnienie w rolnictwie, a małe w usługach eksplozja demograficzna nadumieralność niemowląt niski wskaźnik urbanizacji wysoki poziom analfabetyzmu wysokie bezrobocie niska wartość wskaźników społecznych brak dbałości o środowisko naturalne niedożywienie, głód |
Przykłady państw: prawie wszystkie kraje Unii Europejskiej (bez Rumunii i Bułgarii) i EFTA, USA, Kanada, Japonia, Izrael, Tajwan, Singapur, Korea Południowa, naftowe kraje arabskie (np. Katar, Arabia Saudyjska, Kuwejt), Australia, Nowa Zelandia | Przykłady państw: pozostałe państwa europejskie (nienależące do wysoko rozwiniętych), państwa powstałe po rozpadzie ZSRR, Brazylia, Argentyna, Meksyk, Chile, Malezja, Chiny, Indonezja, Iran, Tajlandia, Turcja, Republika Południowej Afryki | Przykłady państw: większość państw Afryki na południe od Sahary (oprócz Republiki Południowej Afryki), państwa Azji, zwłaszcza południowej i południowo‑wschodniej (np. Laos, Bangladesz, Mjanma), niektóre państwa Ameryki Łacińskiej (np. Boliwia, Haiti, Honduras), państwa Oceanii (oprócz Nowej Zelandii) |
Cechy gospodarcze
Wśród cech gospodarczych wyróżnia się m.in. strukturę PKB. Im wyższy poziom rozwoju kraju, tym większy udział usług i mniejszy udział rolnictwa w wytwarzaniu PKB. Przemysł odgrywa ważną rolę w krajach średnio rozwiniętych, a w krajach słabo rozwiniętych występuje przeważnie górnictwo (jeżeli kraj jest bogaty w złoża surowców). Kraje o niskim poziomie rozwoju eksportują przeważnie płody rolne lub wskazane wcześniej surowce mineralne, a stopień przetworzenia produktów jest proporcjonalny do poziomu rozwoju kraju. Zależność ta występuje także wtedy, gdy analizuje się odsetek nakładów na działalność badawczo‑rozwojową w tworzeniu PKB, jak również biorąc pod uwagę poziom i strukturę produkcji przemysłowej oraz wydajność, kapitałochłonność i poziom wykwalifikowania siły roboczej. W tym zakresie można także wyróżnić poziom rozwinięcia infrastruktury technicznej. Ponadto wraz ze wzrostem poziomu rozwoju kraju wzrasta zapotrzebowanie i zużycie energii elektrycznej, a także zmienia się ich struktura – w krajach wysoko rozwiniętych duże znaczenie odgrywają źródła alternatywne.
Najbardziej powszechnym wskaźnikiem oceny poziomu rozwoju gospodarczegorozwoju gospodarczego danego państwa jest wielkość produktu krajowego brutto (PKB)produktu krajowego brutto (PKB) w przeliczeniu na jedną osobę. Mierzy się go w dolarach amerykańskich (USD). Najczęściej stosuje się podział na trzy grupy krajów:
słabo rozwinięte, których wartość wskaźnika jest mniejsza niż 2 tysiące USD per capita;
średnio rozwinięte, których wartość wskaźnika jest w przedziale od 2 do 15 tysięcy USD per capita;
wysoko rozwinięte, których wartość wskaźnika jest większa niż 15 tysięcy USD per capita.
Do pierwszej grupy zalicza się między innymi wiele państw afrykańskich (w szczególności Afryka Środkowa), kraje Azji Południowej i Centralnej (głównie w pasie od dawnych republik radzieckich do Mjanmy), Jemen czy Koreę Północną. Drugą zaś grupę stanowi m.in. większość państw Ameryki Łacińskiej (z wyjątkiem Panamy, Wenezueli, Chile, Gujany Francuskiej i Urugwaju), kraje afrykańskie na północy i południu kontynentu, większa część Azji, a w Europie: Polska, Ukraina, Białoruś i większość krajów Półwyspu Bałkańskiego. Do ostatniej grupy zalicza się przede wszystkim: pozostałą część Europy (Północna, Południowa, Zachodnia i częściowo Środkowa), Kanadę, USA, kraje naftowe na Półwyspie Arabskim, Izrael, Australię, Nową Zelandię, Japonię i pozostałe kraje Ameryki Południowej, które nie wchodzą do poprzednich grup państw.
PKB na świecie w wybranych państwach (w USD) na 1 mieszkańca | |||||
---|---|---|---|---|---|
Poz. | Państwo | PKB nominalne w 2018 r. | Poz. | Państwo | PKB nominalne w 2018 r. |
- | Świat | 17 300 | 53 | Palau | 16 195 |
1 | Luksemburg | 115 536 | 54 | Chile | 15 902 |
2 | Szwajcaria | 83 162 | 55 | Panama | 15 643 |
3 | Norwegia | 81 550 | 56 | Polska | 15 426 |
4 | Irlandia | 78 335 | 57 | Chorwacja | 14 870 |
5 | Islandia | 74 515 | 58 | Malediwy | 14 571 |
6 | Katar | 70 379 | 59 | Rumunia | 12 270 |
7 | Singapur | 64 579 | 60 | Kostaryka | 12 039 |
8 | Stany Zjednoczone | 62 869 | 61 | Argentyna | 11 658 |
9 | Dania | 60 897 | 62 | Rosja | 11 289 |
10 | Australia | 56 420 | 180 | Sierra Leone | 539 |
11 | Szwecja | 54 356 | 181 | Demokratyczna Republika Konga | 496 |
12 | Holandia | 53 228 | 182 | Mozambik | 475 |
13 | Austria | 51 344 | 183 | Madagaskar | 459 |
14 | Finlandia | 49 738 | 184 | Republika Środkowoafrykańska | 449 |
15 | San Marino | 48 948 | 185 | Niger | 414 |
16 | Niemcy | 47 662 | 186 | Sudan Południowy | 353 |
17 | Belgia | 46 696 | 187 | Malawi | 350 |
18 | Kanada | 46 290 | 188 | Erytrea | 332 |
19 | Francja | 42 953 | 189 | Burundi | 307 |
Cechy demograficzne
Jeżeli chodzi o cechy demograficzne, analizowane trzy grupy państw są zróżnicowane pod względem wartości szeregu wskaźników ludnościowych i cech społeczeństwa. Dobrym przykładem jest wskaźnik przyrostu naturalnego, który osiąga wysokie wartości w krajach słabo rozwiniętych i bardzo niskie, a nawet ujemne wartości w krajach wysoko rozwiniętych. Należy zauważyć, że wraz z rozwojem kraju maleje śmiertelność niemowląt. Ponadto zmienia się typ społeczeństwa z młodego na starzejące się, co przekłada się na średnią długość trwania życia ludności. Podobne zależności jak w przypadku struktury tworzenia PKB obserwuje się w strukturze zatrudnienia według sektorów gospodarki. Obserwuje się także wzrost odsetka ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności wraz ze wzrostem poziomu rozwoju kraju. Należy pamiętać jednak, że w niektórych rozwijających się krajach występuje zjawisko urbanizacji pozornej (fałszywej). Polega ono na powstawaniu dzielnic nędzy i „dołączania się”, czyli aglutynacji ludności z obszarów wiejskich, co nie idzie w parze z rozwojem gospodarczym obszaru.
Aby rozpoznać, w której fazie znajduje się ludność danego kraju, często analizuje się kształt piramidy płci i wieku społeczeństwa. Jest to graficzne zobrazowanie (wykres) struktury płci i wieku. Na osi pionowej przedstawia się poszczególne roczniki lub grupy wiekowe, a na osi poziomej – liczbę ludności (w formie bezwzględnej lub jej udziałów procentowych). Lewa strona wykresu przedstawia z reguły strukturę wieku mężczyzn, a prawa – kobiet. Bardzo często innymi kolorami zaznacza się także przewagę liczby kobiet nad liczbą mężczyzn lub przewagę liczby mężczyzn nad liczbą kobiet w poszczególnych rocznikach (lub grupach wiekowych).
Przyrost naturalny jest różnicą między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów w danym miejscu (na przykład kraju, województwie, powiecie, gminie itd.) i czasie (zwykle w danym roku). W celu porównania sytuacji demograficznej w poszczególnych krajach lub regionach, przelicza się go przez 1000 mieszkańców i przedstawia w promilach (‰). Wówczas mówimy o współczynniku przyrostu naturalnego.
Cechy społeczne
Do ostatniej grupy zalicza się cechy społeczne. Poziom rozwoju kraju jest wprost proporcjonalny do kaloryczności posiłków, liczby lekarzy czy choćby liczby telefonów i liczby użytkowników internetu w przeliczeniu na liczbę mieszkańców. Jest natomiast odwrotnie proporcjonalny do poziomu analfabetyzmu.
Według danych Banku Światowego (za UNESCO) w 2018 r. wskaźnik analfabetyzmu na świecie wynosił 13,7% (ponad 1,6 mld osób). Oznaczało to, że 13,7% ludności w wieku 15 i więcej lat nie posiadało umiejętności czytania. Z problemem analfabetyzmu borykają się głównie kraje Afryki i Azji (przede wszystkim Południowej i Południowo‑Zachodniej). W tych regionach wartości analizowanego wskaźnika są największe (przekraczają często 40, a nawet 60%). Zjawisko to jest spowodowane przede wszystkim przez biedę.
Słownik
suma wartości dóbr i usług wytworzonych w danym miejscu (np. kraju) i czasie (np. w ciągu roku); w przeliczeniu na jedną osobę (per capita), jest jednym z najważniejszych mierników poziomu rozwoju gospodarczego
długofalowe jakościowe i strukturalne zmiany w gospodarce, będące konsekwencją wzrostu gospodarczego i mające na celu ustabilizowanie gospodarki, dostosowanie jej do obecnych warunków i podniesienie poziomu życia ludności w danym miejscu (kraju) i czasie
powiększanie się produkcji towarów i usług w danym miejscu (kraju) i czasie
indeks rozwoju społecznego (ang. Human Development Index, HDI), wskaźnik określający poziom społecznego rozwoju danego kraju w stosunku do innych krajów w skali od 0 do 1, gdzie 1 oznacza kraj wysoko rozwinięty, 0,8 - kraj średnio rozwinięty, a 0,5 i mniej kraj słabo rozwinięty.