bg‑azure

Etap przedprzemysłowy

Rzemiosło

Najstarszą formą działalności wytwórczej było rzemiosło. Polega ono na wyspecjalizowanej produkcji niewielkich przedmiotów codziennego użytku, które następnie przeznacza się na sprzedaż. Dany produkt może być wykonywany przez osobę fizyczną, ale musi ona posiadać udokumentowane kwalifikacje do wykonywania określonej działalności gospodarczej we własnym imieniu i na swój rachunek lub przy zatrudnieniu niewielkiej liczby pracowników, których praca ma na celu wspieranie działalności rzemieślnika. Produkcja ta odbywa się na małą skalę. O tym, czy daną działalność można uznać za rzemiosło, decydują jej cechy, wśród których znajduje się brak presji na środowisko przyrodnicze oraz brak uciążliwości społecznej, które charakterystyczne są dla działalności przemysłowej, a także właściwości, charakter, niewielka skala i rozmiar. Jest to najwcześniejsza forma działalności wytwórczej, która rozpoczęła się jeszcze w starożytności. Ręczna produkcja jest o wiele droższa niż maszynowa, jednakże rzemiosło jest niezastąpione przy wytwarzaniu dóbr o wysokich walorach artystycznych i jakościowych takich jak choćby stolarka artystyczna, jubilerstwo czy krawiectwo. Działalność ta pełni nie tylko funkcje produkcyjne, ale także usługowe, m.in. naprawcze, a także służące zaspokajaniu potrzeb życia codziennego. Do rzemiosła nie zalicza się działalności: handlowej, transportowej, hotelarskiej, związanej z wykonywaniem wolnych zawodów, lekarskiej oraz artystycznej (plastyków i fotografów).

RkX03iFZcBn8L
Usługi szewskie - przykład rzemiosła
Źródło: dostępny w internecie: https://en.wikipedia.org/wiki/Shoemaking#/media/File:Capri_-_7224.jpg, licencja: CC BY 3.0.

Manufaktura

Z czasem do techniki rzemieślniczej wprowadzono podział pracy, który miał na celu zwiększenie wydajności i produkcji przy jednoczesnym zachowaniu pracy ręcznej. W tej sposób we FlandriiFlandriaFlandrii i Włoszech w XIII w. powstała manufakturamanufaktura manufaktura.

Manufaktury dzieli się na:

  • rozproszone (produkcja nakładnicza) - produkcja wyrobów odbywa się w kilku małych zakładach, które są pod wspólnym kierownictwem,

  • scentralizowane - gdzie twórcy znajdują się w jednym miejscu.

Na początku związana była ona z wyrobami włókienniczymi, metalowymi i metalurgicznymi. W XVII i XVIII w. produkcja manufakturowa objęła dalsze rodzaje działalności, lecz nie wyparła całkowicie rzemiosła. Podobnie było z przemysłem – nigdy nie doprowadził on do całkowitego zaniknięcia swoich poprzedników. Manufaktury można spotkać m.in. w Indiach (manufaktura odzieżowa), ale także w wielu krajach wysoko rozwiniętych (produkcja unikatowych serii samochodów, działalność domów mody, jubilerstwo, produkcja kosmetyków i farmaceutyków).

RRlN02yecftRv
Przykład manufaktury - wytwarzanie prostych przedmiotów drewnianych, które oparte jest o podział pracy i pracę ręczną z użyciem podstawowych przyrządów.
Źródło: dostępny w internecie: www.flickr.com, domena publiczna.

Od XVI w. miał miejsce intensywny rozwój górnictwa węgla kamiennego spowodowany wykorzystaniem tego surowca jako źródła energii. W jego wydobyciu i eksporcie przodowała wówczas Anglia. W górnictwie stosowano początkowo transport konny i kołowroty do wydobywania węgla na powierzchnię ziemi. Natomiast z czasem zaczęto wykorzystywać do tego celu energię wody. Podobne technologie stosowano także w manufakturach.

bg‑azure

Rewolucje przemysłowe

Dzięki wynalazkom technicznym, które pozwoliły na dokonanie kilku rewolucji przemysłowych, narodził się sam przemysł.

Rewolucje przemysłowe (określane też przewrotami przemysłowymi) to okresy gwałtownych przemian związanych z pojawianiem się wynalazków naukowo‑technicznych. W poszczególnych etapach rozwoju gospodarki wpłynęły one na powstawanie okręgów i ośrodków przemysłowych.

R1DWXpMNeNkJU
Podział rewolucji przemysłowych

I rewolucja przemysłowa

I rewolucja przemysłowa spowodowała odejście od produkcji manufakturowej na rzecz masowej produkcji fabrycznej i wywołała szereg zmian technicznych, społecznych i gospodarczych, zapoczątkowanych w Anglii w drugiej połowie XVIII w. Z Anglii dotarła m.in. do Francji i innych krajów Europy kontynentalnej, następnie do Stanów Zjednoczonych, a z czasem do pozostałych regionów na świecie.

Skonstruowano wówczas urządzenia, które zrewolucjonizowały przemysł. Początek przemianom dała maszyna tkacka, a następnie przędzalnicza oraz maszyna parowa. Wynalazki te zastosowano we włókiennictwie, w wydobyciu węgla, hutnictwie oraz w przemyśle maszynowym i środków transportu, konstruując choćby statek parowy czy parowóz (lokomotywę parową). Maszyny parowe zastąpiły pracę ludzką. Głównym źródłem ich energii był węgiel kamienny. Pozwoliły one na rozpoczęcie produkcji masowej i wzrost wydajności pracy dzięki większej liczbie produkowanych wyrobów.

W okresie I rewolucji przemysłowej nastąpiły znaczne zmiany w procesie wytopu stali - węgiel drzewny został zastąpiony koksemkokskoksem. Powstały wówczas pierwsze okręgi przemysłowe, w których dominował przemysł ciężki, czyli wydobycie węgla kamiennego i hutnictwo żelaza. Wśród nich wymienić należy: Okręg Birmingham w Wielkiej Brytanii, Zagłębie RuhrySaary w Niemczech, GOP w Polsce czy Okręg Pensylwanii w USA.

R1I5Zdheqj1pt
Okresy wystąpienia I rewolucji przemysłowej na świecie
Źródło: opracowanie własne na podstawie:, dostępny w internecie: https://cdn.britannica.com/90/198190-004-AA0D9EC9.jpg, https://slideplayer.com/slide/5173995/., domena publiczna.

II rewolucja przemysłowa

W tym okresie Wielka Brytania nieco straciła na znaczeniu, a szczególnie intensywny rozwój przeżywały Stany Zjednoczone (nowa potęga gospodarcza), Japonia, Niemcy i tereny Rosji (od 1922 r. ZSRR).

W 1852 roku Ignacy Łukasiewicz w Bóbrce koło Krosna (na Podkarpaciu) opracował metodę rafinacji ropy naftowejrafinacja ropy naftowejrafinacji ropy naftowej. Skonstruował on także pierwszą lampę naftową. Metoda ta pozwoliła na wykorzystanie nowego, innego niż węgiel, surowca mineralnego w gospodarce. Nastąpiło ponadto zmniejszenie roli okręgów surowcowych na korzyść okręgów portowych (transportowych), gdzie na bazie importowanej ropy naftowej lokalizowano rafinerie, a także wielkomiejskich, stanowiących duży rynek zbytu (nastąpił wtedy wzrost liczby ludności) dla produkowanych masowo towarów. Odkrycie metody rafinacji ropy naftowej było też jedną z przyczyn skonstruowania wysokoprężnego silnika spalinowego (Rudolf Diesel, 1897 r.) oraz upowszechnienia się nowych środków transportu - samochodu (c, 1885 r.) i samolotu (bracia Wright, 1903 r.). W rezultacie znaczenie węgla kamiennego zmalało, wzrastała zaś rola ropy naftowej. W konsekwencji rozwijały się: górnictwo ropy naftowej, przemysł chemiczny, hutnictwo miedzi i aluminium, przemysł maszynowy i przemysł elektromaszynowy. Głównym źródłem energii w tym okresie były nie tylko ropa naftowa i węgiel kamienny (tracący na znaczeniu), ale również gaz ziemny.

Innymi ważnymi osiągnięciami i wynalazkami epoki elektryczności były - jak sama nazwa wskazuje - odkrycie zasad działania prądu elektrycznego, a co za tym idzie - skonstruowanie silnika elektrycznego w połowie XIX w. przez Michaela Faradaya oraz żarówki, której prototyp zbudował Thomas Edison (1879 r.).

III rewolucja przemysłowa (naukowo‑techniczna)

Od lat 70. XX wieku nastąpił spadek znaczenia tradycyjnych gałęzi przemysłu na rzecz przemysłu zaawansowanych technologii (high‑tech). W krajach najbardziej uprzemysłowionych nastąpiła automatyzacja i komputeryzacja produkcji. Wzrosła wydajność pracy i jakość oferowanych produktów. Na skutek zwiększonego zapotrzebowania na energię elektryczną wzrosło znaczenie gazu ziemnego i energii jądrowej, choć duże znaczenie miały wciąż ropa naftowa, węgiel kamienny i woda. Nastąpił także wzrost produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Lokalizacja III rewolucji przemysłowej nie jest uzależniona od rozmieszczenia surowców czy źródeł energii, ale od czystego środowiska, bliskości szkół wyższych czy dostępu do wykwalifikowanej kadry.

Głównymi wynalazkami tego okresu były: tranzystortranzystor tranzystor (John BardeenWilliam Shockley, 1947 r.), układ scalonyukład scalonyukład scalony (Jack Kilby, 1958 r.) i mikroprocesormikroprocesor mikroprocesor (Intel, 1971 r.). Wynaleziono także półprzewodnikipółprzewodnik półprzewodnikiświatłowodyświatłowód światłowody.

Dzięki tej rewolucji powstały nowe typy okręgów przemysłowych - tzw. technopolie.

IV rewolucja przemysłowa

Okres ten związany jest z upowszechnieniem i udoskonalaniem wykorzystywania komputerów, internetu oraz urządzeń mobilnych. Wiąże się z zastosowaniem nowoczesnych technologii w przemyśle, co wpływa na ulepszenie produkcji, zwiększanie wydajności oraz możliwość osiągania coraz większych dochodów z wytwórstwa przedmiotów odznaczających się innowacyjnością i wszechstronnością. Istotną rolę podczas tej rewolucji odgrywa przekaz informacji - telekomunikacja oraz telefonia komórkowa i satelitarna. Obserwuje się wzrost liczby nowych branż przemysłu high‑tech oraz rozwój technopolii.

RjyhE8mk2aqSL1
Steve Jobs
Źródło: dostępny w internecie: wikipedia.org, licencja: CC BY 3.0.

Oprócz energetyki cieplnej opartej o spalanie ropy naftowej i gazu ziemnego, a także energii jądrowej i wodnej, następuje rozwój energetyki odnawialnej.

Symbolami tej rewolucji są także portale społecznościowe czy media cyfrowe (telewizja HD i radio cyfrowe). Obecnie następuje również rozwój nanotechnologiinanotechnologia nanotechnologii, biotechnologiibiotechnologia biotechnologiiinżynierii genetycznejinżynieria genetyczna inżynierii genetycznej. III i IV rewolucja przemysłowa została zapoczątkowana w krajach wysoko rozwiniętych oraz w krajach Azji Południowo‑Wschodniej.

Obecnie smartfony są czymś powszechnym. Pierwsze urządzenie tego typu wyprodukowano w 1992 roku, a pierwszy iPhone w 2007 roku. Jego konstruktorem był Steve Jobs (zdj.).

bg‑azure

Poziom rozwoju przemysłu na świecie

Mimo że żyjemy w okresie IV rewolucji przemysłowej, to poszczególne państwa różnią się między sobą poziomem rozwoju przemysłu. Stan ten uzależniony jest od poziomu rozwoju gospodarczego, związanego z fazami: przedindustrialną, industrialną i postindustrialną. Największe znaczenie ma to w gospodarce krajów średnio rozwiniętych (zarówno w strukturze tworzenia PKB, jak i w strukturze zatrudnienia).

RmkSGz3jUKPSR
Zmiana roli poszczególnych sektorów gospodarki w strukturze zatrudnienia i strukturze tworzenia PKB w kolejnych fazach rozwoju gospodarczego
bg‑azure

Etapy rozwoju przemysłu

  • IndustrializacjaindustrializacjaIndustrializacja (uprzemysłowienie) - proces szybkiego rozwoju przemysłu, w porównaniu do pozostałych sektorów gospodarki przejawiał się wzrostem jego udziału w strukturze PKB i strukturze zatrudnienia. Na etapie tym znajdują się kraje średnio rozwinięte.

  • Dezindustrializacjadezindustrializacja (deindustrializacja)Dezindustrializacja - proces zmniejszania roli przemysłu. Następuje zarówno w strukturze PKB i strukturze zatrudnienia. Cechuje się zmniejszeniem powierzchni okręgów przemysłowych, ich restrukturyzacją, a czasem nawet upadkiem. Dezindustrializacja związana jest także ze spadkiem znaczenia produktów przemysłowych w strukturze eksportu. Proces ten wywołany jest rosnącą wydajnością produkcji przemysłowej, zamykaniem ośrodków górnictwa i hutnictwa spowodowanym wyczerpywaniem się surowców mineralnych, automatyzacją procesów produkcyjnych, rosnącym popytem na usługi, outsourcingiem (przekazywaniem firmom zewnętrznym niektórych obszarów działalności przedsiębiorstwa) i offshoringiem (przenoszeniem niektórych działań firmy za granicę).  Deindustralizację dzieli się na całkowitą ( zmniejszenie wartości produkcji i spadek zasobów kapitałowych) oraz względną (zmniejszenie udziału przemysłu w zatrudnieniu kosztem usług). Kraje wysoko rozwinięte często przenoszą działalności, które są szkodliwe dla środowiska naturalnego do krajów słabiej rozwiniętych, gdzie obowiązują łagodniejsze restrykcje. Co ciekawe, nie tylko kraje wysoko rozwinięte znajdują się na tym etapie, ale również kraje słabo rozwinięte, w których zakłady przemysłowe są zamykane z powodu rosnącej konkurencji wielkich korporacji.

  • Reindustrializacja - proces odznaczający się ponownym wzrostem roli sektora przemysłowego, jednakże w zakresie rozwoju gałęzi przemysłu nowoczesnych technologii, a nie w zakresie przemysłu tradycyjnego i ciężkiego. Występuje ona w krajach wysoko rozwiniętych, które rozpoczęły proces dezindustrializacji najwcześniej, bo już kilkanaście lat temu. Spowodowana jest uświadomieniem, że inwestycja nie tylko w usługi, ale również rozwój tego typu przemysłu wpływają na większy rozwój gospodarczy oraz wzrostem gospodarczym silnie uprzemysławiających się państw Azji Południowo‑Wschodniej (tzw. rynków wschodzących).

Charakterystyka ośrodków cechujących się:

RN9vC5VEPfcsG
Wysokim poziomem rozwoju przemysłu Kraje wysoko rozwinięte, które przechodzą: - dezinustrializację - rola przemysłu maleje na rzecz usług ze względu na wykorzystanie nowoczesnych technologii, wysoką wydajność produkcji i wysoki stopień przetworzenia, - reindustrializację - obserwuje się niewielki wzrost roli przemysłu związany z rozwojem przemysłu zaawansowanych technologii (nowoczesne środki transportu, elektronika, wyroby przemysłu precyzyjnego i zbrojeniowego). Wysoki poziom rozwoju przemysłu - zarówno tradycyjnego, jak i high-tech - zaznacza się także w Chinach, gdzie obserwuje się od wielu lat bardzo szybki rozwój przemysłu., Średnim poziomem rozwoju przemysłu Kraje nowo uprzemysłowione oraz kraje środkowej i wschodniej Europy oraz byłego ZSRR. Kraje nowo uprzemysłowione są to rozwijające się państwa: Ameryki Południowej (Meksyk, Brazylia, Argentyna, Chile), Azji (Chiny, Indie, Malezja, Filipiny, Tajlandia, Korea Południowa, Indonezja, Singapur, Turcja) oraz RPA. Cechy krajów nowo uprzemysłowionych: stosunkowo duży udział przemysłu w gospodarce (w struktura PKB i w strukturze zatrudnienia), wysoki wzrost wartości PKB spowodowany rozwojem przemysłu (najpierw pracochłonnego, a następnie coraz bardziej zaawansowanego technologicznie), Historia: industrializacja krajów słabo rozwiniętych rozpoczęła się w latach 60. XX w. w Azji Południowo-Wschodniej, gdzie międzynarodowe koncerny lokalizowały swoje zakłady w Hongkongu, Singapurze, Korei Pd. i na Tajwanie (tygrysy azjatyckie I generacji), głównymi czynnikami ich rozwoju były i są nadal: bardzo tania siła robocza, tworzenie specjalnych stref ekonomicznych dla zagranicznych inwestorów, którym gwarantowano ulgi podatkowe, ochronę własności przed upaństwowieniem i korzystne warunki dzierżawy, restrykcyjna polityka ochrony środowiska w krajach wysoko rozwiniętych (w przeciwieństwie do krajów rozwijających się), występowanie złóż surowców mineralnych, wzorowa organizacja pracy, bliskość wielkich i chłonnych rynków zbytu oraz pomoc finansowa krajów wyżej rozwiniętych),w latach 70. XX w. do tych krajów dołączyły: Indonezja, Malezja, Tajlandia i Filipiny (tygrysy azjatyckie II generacji), gdzie zaczęła się rozwijać produkcja sprzętu AGD, elektronicznego, komputerów i półprzewodników, pod koniec XX w. duże znaczenie zaczęły odgrywać także Chiny, a także Indie, gdzie dużą rolę odegrały i odgrywają dodatkowe czynniki (wysokie kwalifikacje pracowników i dobra znajomość języka angielskiego) - nastąpił w tych krajach rozwój produkcji high-tech (głównie oprogramowania i leków), w ostatnich latach rozwija się też Wietnam, rozwój krajów Ameryki Południowej i Środkowej związany był z dostępem do surowców mineralnych i rolnych, relatywnie niewielkimi kosztami pracy i chłonnym rynkiem zbytu; rozwinął się tam przemysł elektroniczny, środków transportu, włókienniczy czy odzieżowy. Kraje środkowej i wschodniej Europy oraz byłego ZSRR – obserwuje się tam spadek roli przemysłu na skutek reform gospodarczych przeprowadzonych w latach 90. XX w.; mimo spadku produkcji przemysłowej udział zatrudnionych w tym sektorze jest tam większy niż w krajach wysoko rozwiniętych. W krajach Zatoki Perskiej - oprócz wydobycia i eksportu ropy naftowej i gazu ziemnego - obserwuje się zjawisko rozwoju branż przemysłu związanych z przetwarzaniem tych surowców. Inne gałęzie są tam z reguły słabo rozwinięte., Niskim poziomem rozwoju przemysłu Kraje słabo rozwinięte położone w Afryce, Azji, Ameryce Łacińskiej, które skupiają się na wydobyciu i eksporcie surowców mineralnych. Występuje tam zjawisko industrializacji.
Polecenie 1

Porównaj dynamikę wartości produkcji przemysłowej w wybranych państwach (lub grupach państw). Sformułuj wnioski i wyjaśnij przyczyny tego zróżnicowania

RzZwQv8mtNuZg
Dynamika wartości dodanej z przemysłu
Źródło: Bank Światowy.
Rkyf9hbeKzLPA
(Uzupełnij).

Słownik

biotechnologia
biotechnologia

technologia polegająca na wykorzystaniu drobnoustrojów, enzymów itp. w produkcji przemysłowej (sjp.pwn.pl)

dezindustrializacja (deindustrializacja)
dezindustrializacja (deindustrializacja)

(łac. de - od + indiustrializm - przemysłowy), systematyczne zmniejszanie działalności przemysłowej  w całym sektorze, bądź w poszczególnych gałęziach przemysłu, prowadzące przede wszystkim do spadku zatrudnienia; proces ten cechuje gospodarkę krajów wysoko rozwiniętych; uważa się, że główną przyczyną tego zjawiska jest szybszy wzrost wydajności w przemyśle w porównaniu do usług; powoduje to zmniejszenie zatrudnienia w przemyśle w stosunku do rosnącej liczby pracujących w usługach

Indeks górny (Wrona J., Słownik geografii społeczno‑ekonomicznej, Kraków 2012.) Indeks górny koniec

Flandria
Flandria

kraina historyczna położona na terenie Belgii, Holandii i Francji wzdłuż wybrzeża Morza Północnego

industrializacja
industrializacja

uprzemysłowienie (łac. industrius - pracowity), ogół zjawisk i procesów związanych z powszechnym wprowadzaniem przemysłowych metod wytwarzania i organizacji pracy

Indeks górny (Wrona J., Słownik geografii społeczno‑ekonomicznej, Kraków 2012.) Indeks górny koniec

inżynieria genetyczna
inżynieria genetyczna

technika genetyczna wykorzystywana w biotechnologii oraz w hodowli zwierząt i roślin (sjp.pwn.pl)

koks
koks

lekkie, porowate paliwo stałe powstałe w wyniku odgazowania węgla kamiennego; ma dużą wartość opałową

manufaktura
manufaktura

(łac. manus – „ręka”, manufactura – „rękodzieło”) - forma produkcji złożonych produktów końcowych oparta na technice rękodzielczej i podziale pracy

mikroprocesor
mikroprocesor

zminiaturyzowany procesor w postaci układu scalonego (sjp.pwn.pl)

nanotechnologia
nanotechnologia

technologia wykorzystująca mikroskopijne elementy elektroniczne o rozmiarach rzędu kilku nanometrów (sjp.pwn.pl)

półprzewodnik
półprzewodnik

niemetalowy przewodnik elektronowy będący ciałem stałym, którego opór właściwy jest większy niż metalu, a mniejszy niż dielektryków (sjp.pwn.pl)

rafinacja ropy naftowej
rafinacja ropy naftowej

wytwarzanie z ropy naftowej paliwa (zwłaszcza benzyny), oleów, smarów, asfaltu i innych surowców, głównie w procesie jej destylacji, czyli rozdziału tego paliwa na frakcje; ubocznym produktem tego procesu jest otrzymywanie rozpuszczalników, np. acetonu

światłowód
światłowód

włókno szklane przewodzące światło, używane do przesyłania informacji (sjp.pwn.pl)

tranzystor
tranzystor

trójelektrodowy element półprzewodnikowy umożliwiający wzmacnianie sygnałów elektrycznych (sjp.pwn.pl)

układ scalony
układ scalony

miniaturowy układ elektroniczny, którego elementy składowe są wytworzone wewnątrz lub na powierzchni wspólnego podłoża i są połączone w sposób nierozłączny (sjp.pwn.pl)