Przeczytaj

bg‑green

Typy aparatów gębowych owadów

W zależności od sposobu pobierania pokarmu przez owady wyróżnia się pięć typów aparatów gębowychgębowe narządy owadówaparatów gębowych.

RIXTdG6pBaEQn1

Ilustracja przedstawia typy aparatów gębowych owadów. Pierwszym z przedstawionych typów jest aparat gryzący u mrówki. Tuż pod oczami owada wyrastają trzony czułków. Są to krótkie, cienkie, zagięte rurki o budowie segmentowej. Następnie mamy wargę. Dalej żuwaczkę, czyli parzystą część narządu gębowego przypominającą płaskie szerokie szczypce. Żuwaczka jest ruchomo połączona z puszką głowową i położona prostopadle do osi ciała. Narząd ten jest posiada ostre krawędzie od wewnętrznej strony i ma ostro zakończone wierzchołki. Żuwaczka służy do odcinania, gryzienia i miażdżenia stałego pokarmu. Pod nią znajdują się szczęki, które mają kształt zagiętych szczypców. Na samym końcu znajduje się języczek. Następnie przedstawiony jest aparat liżący. Widoczny jest stożkowaty błoniasty narząd, tak zwany ryjek lub dzióbek zakończony szerszą tarczą oralną. W górnej części znajduje się warga górna. Poniżej dzióbka znajduje się Haustellum. Dalej o owalnym kształcie tarczka oralna. Na środku ilustracji widoczny jest aparat ssący u motyla. Nad okiem owad ma umiejscowione długie cienkie czułki. Poniżej oczu u motyla znajdują się przylegające ściśle do wargi górnej głaszczki szczękowe - są one krótkie i płaskie. Dalej znajduje się najbardziej charakterystyczny narząd aparatu liżącego, czyli cieniutka zwinięta rurka. Są to żuwki zewnętrzne. Aparat kująco-ssący na przykładzie komara. Warga górna ma formę cienkiej nitki z parabolicznymi wypustkami. Warga dolna znajduje się na końcu podłużnego, zwężającego się ku dołu stożka i ma formę kielicha. Od powierzchni bocznej stożka odchodzą podłużne żuwaczki, zakończone przez szczękę. Ostatnim typem jest aparat gryząco-liżący, na ilustracji przedstawiony na przykładzie pszczoły. Na wysokości oczu pszczoły wyrastają długie zagięte czułki o budowie segmentowej. Poniżej u owada występuje para żuwaczek w postaci krótkich ostrych łukowatych wypustek służące nie tylko do rozdrabniania pokarmu, ale i do walki. Umożliwiają one wciąganie płynnego pokarmu. Dalej w aparacie gryząco-liżącym występują długie rynienkowate szczęki i warga dolna połączone w kompleks szczękowo-wargowy.

Typy aparatów gębowych owadów.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

bg‑orange

Aparat gębowy gryzący

Aparat gębowy gryzący jest przystosowany do pobierania pokarmu o konsystencji stałej: zwierzęcego, roślinnego lub odpadków organicznych. Jest to pierwotny typ aparatu gębowego, występujący u większości żyjących współcześnie grup owadów.

RstmkONlAVbwQ1

RzuXkM7tX8KRf1

Ilustracja przedstawia aparat gryzący u mrówki. Tuż pod oczami owada wyrastają trzony czułków. Są to krótkie, cienkie, zagięte rurki o budowie segmentowej. Następnie mamy wargę. Dalej żuwaczkę, czyli parzystą część narządu gębowego przypominającą płaskie szerokie szczypce. Żuwaczka jest ruchomo połączona z puszką głowową i położona prostopadle do osi ciała. Narząd ten jest posiada ostre krawędzie od wewnętrznej strony i ma ostro zakończone wierzchołki. Żuwaczka służy do odcinania, gryzienia i miażdżenia stałego pokarmu. Pod nią znajdują się szczęki, które mają kształt zagiętych szczypców. Na samym końcu znajduje się języczek. — Budowa aparatu gębowego gryzącego.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy gryzący spotykany jest u ważek, termitów, prostoskrzydłych (pasikoników, szarańczaków, świerszczy), patyczaków, chrząszczy i niektórych larw motyli, np. gąsienic.

R6kSC0hwNzt1o

Zdjęcie przedstawia owada, termita. Ma brunatne, półprzezroczyste ciało, na które składa się odwłok, tułów, głowa i 6 odnóży. Na głowie widoczna jest para czułków oraz aparat gębowy gryzący. — Termit formozański (*Coptotermes formosanus*)
Źródło: Sanjay Acharya, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

R1Ebp5lWaSpcV

Zdjęcie przedstawia patyczaka rogatego. Ma podłużne, ciemnobrązowe ciało przypominające patyk. Na głowie ma charakterystyczne wypustki w kształcie rogów. Oprócz tego widoczne są oczy i wypustki znajdujące przy aparacie gębowym. — Patyczak rogaty (*Medauroidea extradentata*)
Źródło: Jacek Halicki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

R1TbTekfaKOEx

Zdjęcie przedstawia szarańczę siedzącą na kłosie zboża. Ma podłużne, zielone ciało, dwie pary odnóży i krótkie skrzydła. Na głowie ma czułki. Oprócz tego widoczne są oczy i dwie pary wypustek znajdujące przy aparacie gębowym. — Szarańcza pustynna (*Schistocerca gregaria*)
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

R15yYrVvr6Fom

Grafika przedstawia zbliżenie na aparat gębowy trzyszcza polnego. Posiada on parę zachodzących na siebie w poziomie szczęk. — Trzyszcz polny (*Cicindela campestris*)
Źródło: Nicolas Venner, Flickr, domena publiczna.

bg‑orange

Aparat gębowy gryząco‑liżący

Aparat gębowy gryząco‑liżący przystosowany jest do pobierania pokarmu płynnego, np. nektaru kwiatowego. Zachowane silne żuwaczki umożliwiają odrywanie, rozdrabnianie pokarmu i ugniatanie pokarmu lub innych substancji (np. wosku).

R154GtICVKKqm1

R1SLFox33ZqmU1

Na ilustracji aparat gryząco-liżący u pszczoły. Na wysokości oczu pszczoły wyrastają długie zagięte czułki o budowie segmentowej. Poniżej u owada występuje para żuwaczek w postaci krótkich ostrych łukowatych wypustek służące nie tylko do rozdrabniania pokarmu, ale i do walki. Umożliwiają one wciąganie płynnego pokarmu. Dalej w aparacie gryząco-liżącym występują długie rynienkowate szczęki i warga dolna połączone w kompleks szczękowo-wargowy. — Budowa aparatu gębowego gryząco‑liżącego.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy gryząco‑liżący występuje m.in. u pszczół, trzmieli i os.

RSty73cHbsnUy

Zdjęcie przedstawia pszczołę miodną. Jej ciało gęsto pokryte jest włoskami. Ma charakterystyczny wzór, żółto - czarne pasy. Ma trzy pary odnóży i półprzezroczyste, błoniaste skrzydła. Na głowie ma czułki. Oprócz tego widoczne są duże oczy i aparat gębowy. — Pszczoła miodna (*Apis mellifera*)
Źródło: Muehlstein-Online, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

RZusdGl0kRtzQ

Zdjęcie przedstawia trzmiela ziemnego. Jego ciało gęsto pokryte jest włoskami. Ma charakterystyczny wzór, pomarańczowo - czarne pasy. Na głowie ma czułki. Oprócz tego widoczne są duże oczy i aparat gębowy. Trzmiel siedzi na kwiatku. — Trzmiel ziemny (*Bombus terrestris*)
Źródło: Holger Casselmann, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RcJeKknoQDNiN

Zdjęcie przedstawia głowę osy pospolitej. Jej ciało gęsto pokryte jest włoskami. Ma charakterystyczny wzór, żółto - czarne pasy. Również na głowa występuje żółto - czarny wzór. Na głowie ma czułki i duże oczy. — Osa pospolita (*Vespula vulgaris*)
Źródło: Tim Evison, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

bg‑orange

Aparat gębowy liżący

Aparat gębowy liżący ma postać języczka zakończonego ruchomą tarczą gębową (powstałą z przekształconych głaszczek). Jest przystosowany do zlizywania z powierzchni pokarmów o płynnej konsystencji.

RroUPx4bqX2HK1

R1Z9Lu6aqwqLs1

Na ilustracji aparat liżący. Widoczny jest stożkowaty błoniasty narząd, tak zwany ryjek lub dzióbek zakończony szerszą tarczą oralną. W górnej części znajduje się warga górna. Poniżej dzióbka znajduje się Haustellum. Dalej o owalnym kształcie tarczka oralna. — Budowa aparatu gębowego liżącego.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy liżący występuje u wielu muchówek, np. u muchy domowej.

R10eueiecICyb

Grafika przedstawia zbliżenie na głowę muchy domowej. Posiada ona ogromne oczy, zajmujące większą część jej głowy oraz krótki aparat gębowy. — Mucha domowa (*Musca domestica*)
Źródło: Knut Piwodda, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RCRgRH4FTWYkO

Zdjęcie przedstawia muchę pospolitą. Na jej ciemnoszarym tułowiu widoczne są podłużne paski. Odwłok muchy ma kolor szarożółty. Odnóża muchy zakończone są pazurkami i przylgami. — Mucha domowa (*Musca domestica*)
Źródło: Shannon Tompkins, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

bg‑orange

Aparat gębowy ssący

Aparat gębowy ssący składa się z długiej, cienkiej, spiralnie zwiniętej trąbki ssącej, używanej do pobierania pokarmu płynnego, np. nektaru kwiatowego.

RDBZ0iYuD1as3

RVTkyPkzbX4Tr1

Na ilustracji aparat ssący u motyla. Nad okiem owad ma umiejscowione długie cienkie czułki. Poniżej oczu u motyla znajdują się przylegające ściśle do wargi górnej głaszczki szczękowe - są one krótkie i płaskie. Dalej znajduje się najbardziej charakterystyczny narząd aparatu liżącego, czyli cieniutka zwinięta rurka. Są to żuwki zewnętrzne. — Budowa aparatu gębowego ssącego.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy ssący występuje u motyli.

Ciekawostka

Zawisaki potrafią utrzymywać się w powietrzu, równocześnie zanurzając długą ssawkę w kielichu kwiatowym.

R1MJPJY5pR9lb

Zdjęcie przedstawia zawisaka powojowca. Jest to motyl którego ciało pokryte jest szarymi włoskami. Motyl gęsto pokryty szarymi włoskami. Na jego tułowiu ułożone są koncentryczne, podkowiaste plamy. Skrzydła szare z ciemniejszymi powierzchniami i nieregularnymi, zygzakowatymi liniami. Posiada on duże, czarne oczy oraz długą, nitkowatą ssawkę którą pobiera pokarm z jasnoróżowego kwiatu. — Zawisak powojowiec (*Agrius convolvuli*)
Źródło: Charles J Sharp, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

R1cDWSw7uxOpp

Zdjęcie przedstawia aparat gębowy ćmy w przybliżeniu mikroskopu. Ma on formę długiej, cienkiej nitki zawiniętej koncentrycznie w stronę ciała owada. — Omacnica spichrzanka (*Plodia interpunctella*). Skaningowy mikroskop elektronowy, powiększenie 10 ×.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

bg‑orange

Aparat gębowy kłująco‑ssący

Aparat kłująco‑ssący umożliwia przebicie tkanek roślinnych (m.in. w przypadku mszyc) lub zwierzęcych (np. u komarów, wszy i pcheł), a następnie wyssanie z nich płynów.

RfMJ1oX21R53U1

RE19Bpm8vhl4Z1

Ilustracja przedstawia aparat kująco-ssący na przykładzie komara. Warga górna ma formę cienkiej nitki z parabolicznymi wypustkami. Warga dolna znajduje się na końcu podłużnego, zwężającego się ku dołu stożka i ma formę kielicha. Od powierzchni bocznej stożka odchodzą podłużne żuwaczki, zakończone przez szczękę. — Budowa aparatu gębowego kłująco‑ssącego.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy kłująco‑ssący występuje u wszy, pcheł i komarów żywiących się krwią ssaków, u cykad oraz u pluskwiaków równoskrzydłych (mszyc) i różnoskrzydłych (np. pluskiew domowych).

R5tSAuNm8iMPQ

Zdjęcie przedstawia komara pospolitego spoczywającego na skórze. Jego podłużny, prosty aparat gębowy przebija powierzchnię na której owad stoi. — Komar pospolity (*Culex pipiens*)
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

RKCtcLvbiBmGr

Ilustracja przedstawia pluskwę w znacznym przybliżeniu. Jej aparat gębowy jest typu kująco-ssącego. Ma on formę podłużnego stożka o nieregularnej krawędzi, w środku której widoczna jest cieńsza rurka. — Pluskwa domowa (*Cimex lectularius*). Skaningowy mikroskop elektronowy, powiększenie 20 ×.
Źródło: Janice Harney Carr, Wikimedia Commons, domena publiczna.

bg‑green

Ułożenie głowy owadów

U owadów wyróżnia się trzy typy ułożenia głowy w stosunku do osi ciała. Większość współcześnie żyjących gatunków posiada otwór gębowy po spodniej stronie głowy (skierowany w dół), a płaszczyzna czoła ustawiona jest prostopadle do osi ciała zwierzęcia. Ten typ ustawienia głowy nazywany jest ortognatycznymgłowa ortognatycznaortognatycznym. Jednak, w wyniku adaptacji do pobierania różnego rodzaju pokarmu, w niektórych grupach nastąpiło przesunięcie otworu gębowego: do przodu, kiedy to aparat gębowy jest ustawiony na przedłużeniu ciała zwierzęcia (typ prognatycznygłowa prognatycznaprognatyczny) lub do tyłu (typ hipognatycznygłowa hipognatyczna hipognatyczny). W przypadku typu hipognatycznego początkowy odcinek układu pokarmowego jest zagięty nawet do 180°.

Zapamiętaj!

U owadów wyróżnia się trzy typy ułożenia głowy w stosunku do osi ciała:

głowa prognatyczna występuje u gatunków z rzędu termitów (Isoptera) i chrząszczy (Coleoptera) oraz z rodziny turkuciowatych (Gryllotalpidae);
głowa hipognatyczna występuje u gatunków z rzędu pluskwiaków (Hemiptera) i z podrodziny miecznikowatych (Conocephalinae);
głowa ortognatyczna występuje u większości gatunków z rzędu prostoskrzydłych (Orthoptera) i z rodziny karaczanowatych (Blattidae).

RRzjN4h9y6nCB1

Źródło: Gilles San Martin, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0, Nikk, Flickr, licencja: CC BY 2.0,, Pierre Bornand, Flickr, licencja: CC BY-NC 2.0, Sharadpunita, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0, Thomas G. Moertel, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5, Tom Friedel, BirdPhotos, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Słownik

chityna

wielocząsteczkowy polisacharyd, związek azotowy nierozpuszczalny w wodzie; stanowi główny składnik pancerzy stawonogów, jest wytwarzany przez nabłonek

gębowe narządy owadów

odnóża głowowe owadów przystosowane do pobierania pokarmu; w ich skład wchodzą: warga górna, para żuwaczek, para szczęk z głaszczkami i warga dolna z głaszczkami; zależnie od sposobu pobierania pokarmu, rozróżnia się następujące typy budowy: gryzący, gryząco‑liżący, liżący, kłująco‑ssący i ssący

głowa hipognatyczna

(gr. hypo – pod; gnathos – szczęka) ułożenie głowy, w którym czoło tworzy z osią ciała kąt ostry, zaś narządy gębowe skierowane są w dół i ku tyłowi

głowa ortognatyczna

(gr. orthos – prosto; gnathos – szczęka) ułożenie głowy, w którym czoło tworzy z osią ciała kąt prosty, zaś narządy gębowe skierowane są w dół

głowa prognatyczna

(gr. pro – przed; gnathos – szczęka) ułożenie głowy, w którym czoło znajduje się na przedłużeniu osi ciała, zaś narządy gębowe skierowane są do przodu

haustellum

element aparatu gębowego stawonogów przystosowany do ssania; u wielu muchówek, np. muchy domowej, zbudowany jest z wargi górnej, podgębia oraz wargi dolnej

sensilla

receptor narządu zmysłowego, który odbiera bodźce otoczenia (np. zapach, dźwięk, światło)

ssawka, trąbka, rurka ssąca

silnie wydłużone żuwki zewnętrzne u owadów mających aparat gębowy ssący; umożliwia ona pobranie płynnego pokarmu (zasysanie) nawet z trudno dostępnych części kwiatów

Wprowadzenie

Grafika interaktywna

Typy aparatów gębowych owadów

Aparat gębowy gryzący

Aparat gębowy gryząco‑liżący

Aparat gębowy liżący

Aparat gębowy ssący

Aparat gębowy kłująco‑ssący

Ułożenie głowy owadów

Słownik