Powstanie nowoczesnego państwa

Atrybutem współczesnego państwa jest suwerenność. Oznacza ona występowanie scentralizowanego ośrodka władzy, który dysponuje mocą tworzenia i egzekwowania prawa na całym terytorium kraju. Państwa suwerenne są wytworem epoki nowożytnejepoka nowożytnaepoki nowożytnej. W średniowieczu rzeczywistość polityczna była dużo bardziej złożona. Monarchowie musieli liczyć się z wpływami podporządkowanych papieżowi biskupów, potężni książęta mieli często swoje prywatne armie, szlachta sprawowała władzę nad chłopami, zaś kontrola nad niektórymi obszarami była – w systemie nadań lennych – niejednoznaczna.

Postępująca od XVI w. modernizacja państw wiązała się jednak z ich ujednolicaniem. Wokół monarchów powstawały centra władzy, które z czasem podporządkowały sobie konkurencyjne ośrodki polityczne, takie jak Kościół czy magnateria. Często prowadziło to do powstawania monarchii absolutnychmonarchia absolutnamonarchii absolutnych, które w późniejszym okresie przekształcały się w państwa liberalne i w demokracje. Nowoczesne państwa w ramach polityki społecznej unifikacji skutecznie kształtowały tożsamość narodową swoich mieszkańców, która szybko wypierała identyfikacje lokalne, regionalne oraz stanowe. Wiązało się to z powstaniem państwowego systemu oświaty, powszechnym poborem do armii czy kształtowaniem języka narodowego.

Formowanie się współczesnych państw było jednak zjawiskiem złożonym i często towarzyszyły temu procesowi konflikty. Centralizacja władzy wywoływała niekiedy opór w prowincjach. Niektórym państwom udało się go stłumić i stworzyć scentralizowaną władzę nad całym jego obszarem – tak stało się m.in. we Francji. Jednolite państwa, w których jednostki terytorialne pozbawione są politycznej samodzielności, a władze centralne odgórnie kształtują tożsamość wszystkich obywateli, to państwa unitarne.

Źródła wewnętrznego pluralizmu

Niekiedy jednak, mimo wysiłków centralizacyjnych, zachowały się regionalne identyfikacje zbiorowe w ramach jednego państwa. Jest to choćby przypadek Basków i Katalończyków w Hiszpanii czy Szkotów i Walijczyków w Wielkiej Brytanii. Mieszkańcy takich regionów, zachowując swoje własne zwyczaje (a niekiedy nawet języki), nie poddali się całkowicie procesowi asymilacji kulturowejasymilacja kulturowaasymilacji kulturowej. Potrzebie zachowania odrębności towarzyszyły niekiedy aspiracje polityczne. Regionalni przywódcy domagali się autonomii lub niepodległości dla reprezentowanych przez siebie mniejszości.

Dodatkowo, niektóre ze współczesnych państw powstały w wyniku zjednoczenia istniejących wcześniej niezależnie jednostek politycznych. W 1776 r. 13 brytyjskich kolonii w Ameryce ogłosiło niepodległość, co ostatecznie doprowadziło do utworzenia przez nie wspólnego państwa – Stanów Zjednoczonych. Szwajcarskie kantony, od końca XIII w. funkcjonujące ze sobą w luźnym związku jako niezależne republiki, zostały zunifikowane przez Napoleona w 1798 r., a w 1848 r. przyjęły konstytucję, która nadała im charakter jednego państwa związkowego. W XIX w., na fali nowoczesnego nacjonalizmu, doszło do zjednoczenia Włoch (1861 r.) oraz Niemiec (1871 r.). Wyrzucenie Turków osmańskich z Półwyspu Bałkańskiego (1912–1913), a następnie rozpad Austro‑Węgier (1918 r.) stworzyły z kolei warunki do budowy wspólnego państwa południowych Słowian – Serbów, Chorwatów i Słoweńców. W ten sposób powstało Królestwo SHS, które następnie przekształciło się w Jugosławię.

Państwa zróżnicowane etnicznie były również pokłosiem kolonializmukolonializmkolonializmu. Rozległe terytoria w Azji i Afryce zostały zajęte w toku podbojów kolonialnych przez mocarstwa europejskie – Francję, Wielką Brytanię czy Niderlandy (Holandię). Każde z nich tworzyło na kontrolowanym przez siebie obszarze własną administrację, wokół której kwitło życie społeczne i gospodarcze regionu. Z czasem na tych terytoriach zaczęły się kształtować ruchy niepodległościowe, takie jak Indyjski Kongres NarodowyIndyjski Kongres NarodowyIndyjski Kongres Narodowy czy Indonezyjska Partia Narodowa. Gdy dotychczasowe kolonie stały się niezależnymi państwami, stanowiły one nieraz mozaikę wielu różnych ludów. Przebieg granic tych nowych jednostek politycznych często nie odzwierciedlał uwarunkowań etnicznych, lecz był skutkiem arbitralnych decyzji europejskich potęg.

R1FZEiBoRNLKJ

Ilustracja przedstawiająca mapę polityczną Afryki . Zaznaczono na niej państwa: Nigeria, Ethiopia, Egypt, Democratic Republic of the Congo, Tanzania, South Africa, Kenya, Uganda, Algeria, Sudan, Morocco, Angola, Mozambique, Ghana, Madagascar, Ivory Coast, Cameroon, Niger, Burkina Faso, Malawi, Mali, Zambia, Zimbabwe, Senegal, Chad, Somalia, Guinea, South Sudan, Rwanda, Tunisia, Benin, Burundi, Togo, Sierra Leone, Libya, Republic of the Congo, Eritrea, Liberia, Central African Republic, Mauritania, Namibia, Botswana, Lesotho, Gambia, Gabon, Guinea-Bissau, Eswatini (Swaziland), Equatorial Guinea, Mauritius, Djibouti, Réunion (France), Comoros, Western Sahara, Cape Verde, Mayotte (France), São Tomé and Principe, Seychelles oraz Saint Helena.

Konstrukcja państw złożonych

Niezależnie od genezy zjawiska, duże zróżnicowanie społeczne wymaga często szczególnej konstrukcji państwa. Chodzi o taki system polityczny, który pozwala rozmaitym społecznościom na zachowanie swojej odrębności, jednocześnie czyniąc je lojalnymi wobec wspólnego kraju.

Jednym ze sposobów na pogodzenie tych rzeczy jest nadanie określonym prowincjom specjalnego statusu. Mogą powstawać w nich autonomiczne władze (parlamenty i rządy), które – w zakresie regulowanym przez konstytucję państwa – uzyskują możliwość kształtowania własnej polityki. Takie rozwiązanie funkcjonuje w Hiszpanii, gdzie dużą autonomię uzyskała Katalonia, a także w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej: w wyniku polityki dewolucjidewolucjadewolucji z 1997 r. taki status otrzymały Szkocja oraz Walia. Autonomiczny charakter prowincji został potwierdzony również w przypadku Irlandii Północnej, a jego zasady określono w Porozumieniu Wielkopiątkowym z 1998 r., kończącym długotrwały konflikt. Poza Hiszpanią i Wielką Brytanią obszary autonomiczne możemy spotkać m.in. w Iraku (Kurdystan) i Serbii (Wojwodina). Podobny status otrzymują często regiony geograficznie oddzielone od kraju macierzystego, takie jak wyspy lub terytoria zamorskie. Przykładem mogą tu być należące do terytorium duńskiego Wyspy Owcze oraz Grenlandia.

RxgZHpl6scpb5

Mapa Wielkiej Brytanii, na której zaznaczono flagami kontury Irlandii Północnej, Szkocji, Walii oraz Anglii.

Innym rozwiązaniem jest stworzenie państwa federacyjnego. Stanowi ono wówczas związek podmiotów (takich jak stany, kantony, prowincje czy landy). Każdy z nich dysponuje określonymi w prawie kompetencjami oraz może działać niezależnie od innych, jak również od władzy centralnej. Takie podmioty federacji mogą mieć własne konstytucje i systemy prawne, mogą nadawać swoim mieszkańcom własne obywatelstwo, a także dysponują odrębnymi rządami, parlamentami i sądami.

W państwach federacyjnych funkcjonują z reguły dwuizbowe parlamenty, w których jedna izba pochodzi z wyborów powszechnych i reprezentuje całe społeczeństwo, zaś druga stanowi organ przedstawicielski jednostek federacyjnych, które tworzą związek. W Europie państwami tego rodzaju są: Niemcy, Austria, Szwajcaria, Belgia, Bośnia i Hercegowina oraz Rosja. Poza tym taki charakter ma większość rozległych terytorialnie państw, m.in. Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Indie, Brazylia oraz Nigeria.

R1KfyQ2G4hX8K

Mapa przedstawiająca podział administracyjny Belgii. Region Flamandzki, w całości flamandzkojęzyczny, to Flandria Zachodnia, Flandria Wschodnia, Antwerpia, Brabancja Flamandzka i Limburgia. Region Waloński, w większości francuskojęzyczny, to Hainaut, Barbancja Walońska, Namur, Luksemburg i Liège. Wschodnia część Liège jest niemieckojęzyczna. Region stołeczny Brukseli jest dwujęzyczny, francusko-flamadzki.

Integracja czy dezintegracja?

Złożony charakter państwa może być czynnikiem zarówno integracyjnym, jak i dezintegracyjnym. Z jednej strony, pozwala na koegzystencję rozmaitych społeczności w jednym kraju, bez obawy utraty przez żadną z nich własnej tożsamości i samorządu. W ten sposób, przykładowo, różnorodność kulturowa Niemców znajduje swoje odzwierciedlenie w związkowym charakterze Republiki Federalnej Niemiec. Ponieważ można być np. Bawarczykiem, pozostając jednocześnie lojalnym obywatelem wspólnego państwa, bawarska odrębność nie zmusza jej rzeczników do ustawiania się w opozycji wobec niemieckości.

Z drugiej strony, struktury autonomiczne lub federacyjne ułatwiają rozwijanie odrębnej tożsamości mieszkańców oraz mobilizowanie opinii publicznej przeciwko władzy centralnej. Lokalni przywódcy przekonują nieraz swoich współmieszkańców, że należy dążyć do pełnej niepodległości. Poszerzenie autonomii hiszpańskiej Katalonii oraz federalizacja Belgii nie tylko nie zatrzymały procesów dezintegracyjnych w tych państwach, ale wręcz zachęciły regionalnych przywódców do eskalowania swoich żądań.

Słownik